funkcja

kapłan diecezjalny

wyznanie

Kościół łaciński (rzymsko-katolicki)
więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2014.09.21]

diecezja / prowincja

diecezja chełmińska
więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2012.11.23]

data i miejsce śmierci

04.05.1942

na trasie KL Dachau - Monachium - TA Hartheim
Bawaria, Niemcy - Austria

alt. daty i miejsca śmierci

16.06.1942 (data „świadectwa śmierci” KL Dachau)

szczegóły śmierci

Podczas pobierania nauk w gimnazjum w Chełmnie — w czasach zaboru pruskiego — członek koła tajnej polskiej organizacji samokształceniowej Filomatów Pomorskich. W czasie Powstania Wielkopolskiego 1918‑9 przewodniczący Powiatowej Rady Ludowej w Sępólnie Krajeńskim (albo Złotowie), wspierającej przejęcie przez Polaków kontroli cywilnej i wojskowej nad wyzwalanymi ziemiami. Po niemieckim i rosyjskim najeździe na Rzeczpospolitą w 09.1939 i rozpoczęciu II wojny światowej, po rozpoczęciu okupacji niemieckiej, aresztowany przez Niemców 02.10.1939 i osadzony areszcie w Świeciu. Stamtąd od 08.11.1939 więziony w obozie przejściowym w Górnej Grupie. Następnie 05.02.1940 przetransportowany do obozu przejściowego Neufahrwasser, a trzy dni później do obozu koncentracyjnego KL Stutthof. 09‑10.04.1940 przetransportowany do obozu koncentracyjnego KL Sachsenhausen. Stamtąd 14.12.1940 przewieziony do obozu koncentracyjnego KL Dachau. W końcu — całkowicie wycieńczony — wywieziony w tzw. „transporcie inwalidów” do centrum eutanazyjnego TA Hartheim, gdzie miał zostać zamordowany w komorze gazowej. Nie dotarł — prawd. zmarł na pierwszym etapie drogi do TA Hartheim, na drodze do Monachium, i tam wyrzucony z samochodu, po czym spalony w miejskim krematorium.

przyczyna śmierci

eksterminacja: zagazowanie w komorze gazowej

sprawstwo

Niemcy

data i miejsce urodzenia

23.01.1883

Łąg
gm. Czersk, pow. Chojnice, woj. pomorskie, Polska

alt. daty i miejsca urodzenia

23.05.1883

prezbiterat (święcenia)/
ordynacja

23.02.1908 (Pelplin)

szczegóły posługi

dziekan {dek.: Czersk}
1934–1939 — proboszcz {parafia: Osie, pw. Podwyższenia Krzyża Świętego; dek.: Czersk}
wizytator/inspektor nauki religii {szkoły powszechne; dek.: Czersk}
do 1934 — proboszcz {parafia: Linowo}
1916–1925 — administrator {parafia: Lutowo, pw. św. Wawrzyńca Diakona i Męczennika; dek.: Kamień Pomorski}
do 1916 — administrator {parafia: Lubichowo, pw. św. Jakuba Apostoła}
wikariusz {parafia: Czersk, pw. św. Marii Magdaleny}
wikariusz {parafia: Osie, pw. Podwyższenia Krzyża Świętego}
wikariusz {parafia: Grudziądz}
wikariusz {parafia: Radawnica}
1908–1928 — członkostwo {Toruń, Towarzystwo Naukowe}
1904–1908 — student {Pelplin, filozofia i teologia, Seminarium Duchowne}

uwagi

Urna z prochami — skremowanie nastąpiło prawd. w krematorium przy niem. Ostfriedhof (pl. cmentarz wschodni) w Monachium — od 1950 przechowywana jest na cmentarzu Am Perlacher Forst, w miejscu zwanym niem. Ehrenhain I (pl. „Gaj Pamięci nr 1”), w Monachium (odznaczona nr K3974).

inni związani szczegółami śmierci

ANDRZEJEWSKI Adam Leon, ARTKE Bronisław Walerian, BALCERZAK Feliks, BĄCZEK Jan, BĄK Jan, BERENT Leopold Edward, BIAŁAS Paweł Józef, BIOLY Piotr, BOMBICKI Gustaw Jan, BORCZUK Jan (br. Antoni), BRYJA Franciszek, BRYL Jan, BRZEZIK Ignacy, BRZUSZCZYŃSKI Henryk Lucjan, BUTKIEWICZ Bronisław, CESARZ Jan, CHABOWSKI Wincenty, CHOROSZYŃSKI Bolesław, CHWIŁOWICZ Aureliusz, CHWIŁOWICZ Marian, CZAJKOWSKI Marian, CZAPSKI Ryszard Tadeusz, CZARNECKI Wincenty, CZEMPIEL Józef Mateusz, DAHLKE Franciszek Ksawery, DOMAGALSKI Leon, DOMAŃSKI Grzegorz, DOWNAR Stefan, DRELOWIEC Franciszek, DUSZCZYK Władysław, DWORNICKI Walenty, DYBIZBAŃSKI Jan Lambert, DZIADZIA Feliks, DZIEGIECKI Jan Władysław, DZIKOWSKI Jan Michał, ELJASZ Wincenty, FALKOWSKI Wiktor Franciszek, FENGLER Stanisław, FIEWEGER Teofil, FIJAŁKOWSKI Adam, FISCHBACH Jan Henryk, FORMANOWICZ Leon Marian, GAŁCZYŃSKI Stefan Józef, GARWOLIŃSKI Wacław, GĄSOWSKI Jan

miejsca zagłady
obozy (+ nr więźnia)

TA Hartheim: W niem. Tötungsanstalt TA Hartheim (pl. centrum zabijania/eutanazyjne), na zamku Schloss Hartheim w miejscowości Alkoven w Górnej Austrii, wchodzącym w skład kompleksu obozów koncentracyjnych KL Mauthausen–Gusen, w ramach „Aktion T4”, Niemcy mordowali ofiary — osoby niedorozwinięte psychicznie — w komorach gazowych. Od 04.1941 program rozszerzono o więźniów obozów koncentracyjnych. Większość, jeśli nie wszyscy, duchowni z obozu koncentracyjnego KL Dachau byli zawożeni do Hartheim w tzw. „transportach inwalidów” (pod kryptonimem „Aktion 14 f 13”) — osób chorych i według Niemców „niezdolnych do pracy” — z obozu w KL Dachau (początkowo pod pretekstem transferu do lepszego obozu).
Uwaga: Podane w „Białej Księdze” daty śmierci zamordowanych w Schloss Hartheim są datami wywiezienia ofiar z ostatniego obozu koncentracyjnego, gdzie byli przetrzymywani. Nieznane są rzeczywiste daty śmierci — poza ok. 49 kapłanami, których nazwiska znalazły się na listach „transportów inwalidów”, ale nie dotarli do TA Hartheim. Prawd. zginęli w dniu wyjazdu z KL Dachau, po drodze, z KL Dachau do Monachium, i ich ciała zostały w Monachium wyrzucone z transportu i skremowane. Śledztwo polskiego Instytutu Pamięci Narodowej IPN wskazuje, że pozostałe ofiary były mordowane natychmiast po przywiezieniu do Schloss Hartheim, ciała palone a prochy rozrzucane po pobliskich polach bądź do Dunaju. Dla ukrycia ludobójczych mordów Niemcy fałszowali zarówno daty śmierci (na przykład te zapisane w księgach obozu KL Dachau i w „Białej Księdze” ukazane jako daty alternatywne) jak i przyczyny śmierci. (więcej na: ipn.gov.pl [dostęp: 2019.05.30], pl.wikipedia.org [dostęp: 2012.12.28])

Aktion T4: Niemiecki program eutanazyjny, systematycznego fizycznego mordu ludzi niedorozwiniętych psychicznie, przewlekle chorych psychicznie i neurologicznie — „eliminacji życia niewartego życia” (niem. „Vernichtung von lebensunwertem Leben”). W szczytowym okresie lat 1940‑1 zamordowano ok. 70,000 osób, w tym pensjonariuszy szpitali psychiatrycznych w okupowanej przez Niemców Polsce. Od 04.1941 programem objęto chorych psychicznie i „niepełnosprawnych” (co oznaczało niezdolnych do pracy) więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych — pod kryptonimem „Aktion 14 f 13”. Zamordowano wówczas ok. 20,000 więźniów, m.in. w komorach gazowych w Hartheim mordowano polskich kapłanów przetrzymywanych w obozie koncentracyjnym KL Dachau. Innym „regionalnym przedłużeniem” Aktion T4 był program „Aktion Brandt”, w trakcie którego Niemcy mordowali przewlekle chorych, by zwolnić miejsca w szpitalach dla rannych żołnierzy. Szacuje się, że w tym programie zamordowano co najmniej 30,000 osób. (więcej na: ipn.gov.pl [dostęp: 2019.05.30], pl.wikipedia.org [dostęp: 2012.12.28], pl.wikipedia.org [dostęp: 2012.12.28])

KL Dachau (nr więźnia: 22479): KL Dachau w niemieckiej Bawarii, założony w 1933, stał się głównym obozem koncentracyjnym dla księży katolickich w czasie II wojny światowej: Niemcy więzili w nim ok. 3,000 kapłanów, w tym ok. 1,800 polskich. Kapłanów zmuszano do niewolniczej pracy na tzw. „Plantagach”, czyli placach polowych, przy budowach, m.in. krematorium. W barakach więziennych panował głód, szczególnie w latach 1941‑2, zimą przejmujące zimno a latem nieznośny upał. Więźniowie zapadali na choroby, w szczególności gruźlicę. Na wielu przeprowadzano zbrodnicze „eksperymenty medyczne” — in 11.1942 ok. 20 kapłanów otrzymało zastrzyki z flegmony; od 07.1920 do 05.1944 ok. 120 poddanych zostało eksperymentom malarycznym. Ponad 750 polskich duchownych zostało przez Niemców zamordowanych, w tym wielu zagazowanych w ośrodku eutanacyjnym Scholoss Hartheim w Austrii. System obozów KL Dachau w szczytowym momencie miał ok. 100 podobozów niewolniczej pracy przymusowej — w południowych Niemczech i Austrii. Udokumentowanych zostało ok. 32,000 przypadków śmierci w obozie, tysiące zginęło bez śladu. W momencie oswobodzenia 29.04.1945 przez wojska USA ok. 10,000 na 30,000 więźniów było chorych… (więcej na: www.kz-gedenkstaette-dachau.de [dostęp: 2013.08.10], pl.wikipedia.org [dostęp: 2016.05.30])

KL Sachsenhausen: Przez obóz koncentracyjny KL Sachsenhausen, założony na terenach byłej wioski olimpijskiej w 07.1936, przeszły w 1940 setki polskich kapłanów. Zanim zostali przetransportowani to obozu koncentracyjnego KL Dachau, część z nich zginęła w KL Sachsenhausen. W obozie dokonywano zbrodniczych eksperymentów medycznych na więźniach. W latach 1942‑4 ok. 140 więźniów pracowało nad fałszowaniem funtów brytyjskich, paszportów, wiz, pieczęci i innych dokumentów. Także i innych więźniów wykorzystywano do pracy niewolniczej, m.in. w zakładach lotniczych firmy Heinkel, w fabrykach firm AEG i Siemens. Przeciętnie w obozie przebywało ok. 50,000 więźniów. Razem przez KL Sachsenhausen i jego filie przeszło ponad 200,000, z których zginęły dziesiątki tysięcy. Tuż przed nadejściem Rosjan dokonano masowej ewakuacji obozu i jego filii (razem ok. 80,000 więźniów) na zachód — w tzw. „marszach śmierci” do innych obozów, m.in. do KL Mauthausen–Gusen oraz KL Bergen–Belsen. Obóz funkcjonował do 22.04.1945. Po zakończeniu działań wojennych Rosjanie zorganizowali tam tajny obóz dla jeńców niemieckich i „podejrzanych” żołnierzy rosyjskich. (więcej na: www.stiftung-bg.de [dostęp: 2013.08.10])

KL Stutthof: W obozie koncentracyjnym KL Stutthof (ówcześnie na terenie Wschodnich Prus należących do Niemiec, dziś: wieś Sztutowo), którego budowę rozpoczęto 2.ix.1939, w dzień po niemieckim ataku na Polskę i rozpoczęciu II wojny światowej, Niemcy przetrzymywali razem ok. 110‑127 tys. osób pochodzących z 28 krajów, w tym 49 tysięcy kobiet i dzieci. Zamordowali ok. 65 tys. osób. W dniach 25.01–27.04. 1945, wobec nacierającej armii rosyjskiej, Niemcy przeprowadzili ewakuację obozu. 09.05.1945, gdy na teren obozu wtargnęli żołnierze rosyjskim, było w nim tylko 100 więźniów. W początkowym okresie (1939‑40) w KL Stutthof przetrzymywano księży z obszaru Pomorza, by później wysłać ich do obozu koncentracyjnego KL Dachau. Część została zamordowana już w KL Stutthof lub okolicy (na przykład w lesie Stegna). Także w późniejszym czasie wśród więźniów pojawiali się duchowni. (więcej na: www.stutthof.pl [dostęp: 2012.11.23], pl.wikipedia.org [dostęp: 2013.07.06])

Neufahrwasser: Neufahrwasser (Gdańsk — Nowy Port) był obozem przejściowym zorganizowanym przez Niemców w 1939 dla Polaków, głównie w ramach akcji „Intelligenzaktion” — likwidacji polskiej inteligencji na Pomorzu. Z Neufahrwasser więźniowej wysyłani byli do obozu koncentracyjnego KL Stutthof albo bezpośrednio do miejsc zagłady. Obóz działał do 04.1940. (więcej na: stutthof.org [dostęp: 2013.08.10], ofiaromwojny.republika.pl [dostęp: 2013.12.04])

Górna Grupa: Od 10.1939 do ok. 04.1940 w Górnej Grupie w klasztorze werbistów Niemcy zorganizowali — w ramach akcji „Intelligenzaktion”, eksterminacji polskiej inteligencji na Pomorzu — obóz dla Polaków, w tym 95 polskich duchownych, z okolic Świecia, Bydgoszczy, Chełmna, Grudziądza i Starogardu Gdańskiego na Pomorzu. Ok. 50 z nich zginęło, w tym znacząca część została zamordowana na miejscach straceń w Mniszku–Grupie. W tym samym miejscu w 1945 Rosjanie urządzili obóz koncentracyjny dla Niemców. Wśród nich byli kapłani katoliccy, z których dwóch poniosło śmierć. (więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2021.05.06], www.kpbc.ukw.edu.pl [dostęp: 2013.12.27])

Świecie: Areszt śledczy zarządzany przez Niemców. Z więzienia dużą część więźniów Niemcy wywieźli w 1939 do miejsca straceń w Mniszku–Grupie. (więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2021.05.06])

Intelligenzaktion: (pl. „akcja inteligencja”) — niemiecki program eksterminacji polskiej elity, głównie inteligencji, przeprowadzony od początku okupacji w 09.1939 do 04.1940, głównie na terenach przyłączonych bezpośrednio do Niemiec, ale także na terenie tzw. Generalnego Gubernatorstwa, gdzie nosił miano AB‑aktion. W pierwszej fazie, tuż po rozpoczęciu okupacji niemieckiej, realizowany pod nazwą niem. Unternehmen „Tannenberg” (pl. „operacja Tannenberg”) — w oparciu o opracowane przez jednostkę Zentralstelle II/P (Polen) niemieckiego Głównego Urzędu SD listy proskrypcyjne Polaków (niem. Sonderfahndungsbuch Polen), uznawanych za szczególnie niebezpiecznych dla III Rzeszy. Znalazły się na niej nazwiska 61,000 Polaków. Razem w trakcie tego ludobójstwa planowo i metodycznie zamordowano ok. 50 tys. nauczycieli, księży, przedstawicieli ziemiaństwa, wolnych zawodów, działaczy społecznych i politycznych oraz emerytowanych wojskowych. Kolejnych 50 tys. zesłano do obozów koncentracyjnych, gdzie przeżył tylko znikomy procent. (więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2021.05.06], pl.wikipedia.org [dostęp: 2014.10.04])

Ribbentrop-Mołotow: Ludobójczy rosyjsko–niemiecki pakt przyjaźni między przywódcą rosyjskim Józefem Stalinem i niemieckim Adolfem Hitlerem, podpisany 23.08.1939 w Moskwie przez ministrów spraw zagranicznych Rosji — Wiaczesława Mołotowa — i Niemiec — Joachima von Ribbentropa — który sankcjonował i był bezpośrednią przyczyną niemieckiego i rosyjskiego najazdu na Polskę i rozpoczęcia II wojny światowej w 09.1939. „Wojna była jedną z największych w historii klęsk i dramatów ludzkości, bo dwie ateistyczne i antychrześcijańskie ideologie: narodowego i międzynarodowego socjalizmu, odrzuciły Boga i Jego piąte przykazanie Dekalogu: Nie zabijaj!” (abp Stanisław Gądecki, 01.09.2019). Ustalenia paktu — wsparte zdradą formalnych sojuszników Polski, Francji i Niemiec, które 12.09.1939 na wspólnej konferencji w Abbeville, zdecydowały o nieudzielaniu pomocy zaatakowanej Polsce i niepodejmowaniu działań zbrojnych wobec Niemiec (co było złamaniem zobowiązań traktatowych z Polską) — zostały sprecyzowane 28.09.1939 w traktacie „o granicach i przyjaźni Niemcy–Rosja”, podpisanym przez tych samych zbrodniarzy. Jednym z jego ustaleń było podzielenie się strefami wpływów w środkowej i wschodniej Europie oraz IV rozbiór Polski. W jednym z tajnych aneksów zapisano: „Obie strony nie będą tolerować na swych terytoriach jakiejkolwiek polskiej propagandy, która dotyczy terytoriów drugiej strony. Będą one tłumić na swych terytoriach wszelkie zaczątki takiej propagandy i informować się wzajemnie w odniesieniu do odpowiednich środków w tym celu”. Skutkiem porozumień była seria spotkań między ludobójczymi organizacjami — niemieckim Gestapo i rosyjskim NKWD, na których dyskutowano koordynację wysiłków w celu eksterminacji polskiej inteligencji i warstw przywódczych (w Niemczech zwane Intelligenzaktion, w Rosji przyjęła formę zbrodni katyńskiej). Skutkiem porozumień była śmierć setek tysięcy polskiej inteligencji, w tym tysięcy przedstawianych kapłanów, i dziesiątków milionów zwykłych ludzi. Skutki tej rosyjsko–niemieckiej umowy trwały do 1989, a i dziś są odczuwalne. (więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2015.09.30])

Powstanie Wielkopolskie: Powstanie polskich mieszkańców Posen Provinz (pl. Prowincja Poznańska) przeciwko Rzeszy Niemieckiej na przełomie lat 1918—1919, z zamiarem przyłączenia ziem zaboru pruskiego do odrodzonej w 1918 Rzeczypospolitej. Rozpoczęte 27.12.1918 w Poznaniu i zakończone 16.02.1919 rozejmem w Trewirze i polskim zwycięstwem. Udział w Powstaniu wzięło wielu polskich kapłanów, zarówno jako kapelanów oddziałów powstańczych, jak i członków i przywódców nowych władz polskich na terenach objętych Powstaniem. W 1939, po najeździe niemieckim na Polskę i rozpoczęciu II wojny światowej ci kapłani byli szczególnie prześladowani przez Niemców i w większości zamordowani. (więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2016.08.14])

Filomaci Pomorscy: Tajne związki polskiej młodzieży, mające na celu samokształcenie i samowychowanie w duchu patriotycznym, działające głównie wśród szkół średnich — gimnazjów — na Pomorzu Nadwiślańskim (Pomorzu Gdańskim i ziemi chełmińskiej) w latach 1830‑1920, w zaborze pruskim (niemieckim). 08.01.1901 Niemcy przeprowadzili przesłuchania uczniów gimnazjów w Chełmnie, Brodnicy i Toruniu. 09‑12.09.1901 w Toruniu odbył się pierwszy procesów 60 polskich uczniów owych gimnazjów oraz studentów Seminarium Duchownego w Pelplinie. 1 osobę skazano na 3 miesiące więzienia, 1 na 2 miesiące, 3 na 6 tygodni, 7 na 3 tygodnie, 2 na 2 tygodnie, 19 na tydzień, 2 na 1 dzień, 10 udzielono nagany. 15 uniewinniono. Bardziej uciążliwe były kary wydalenia ze szkół z tzw. wilczym biletem, bez prawa studiowania w zakresie średnim i wyższym w zaborze pruskim (niemieckim). Wśród skazanych było kilku przyszłych kapłanów — ci mogli kontynuować edukację: ordynariusz diecezji chełmińskiej, bp Augustyn Rosentreter, odmówił bowiem wydalenia ze studiów skazanych kleryków. (więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2018.11.18])

źródła

osobowe:
www.ugosieportal.wborachtucholskich.pl [dostęp: 2012.12.28], www.zapiskihistoryczne.pl [dostęp: 2017.01.21], parki.kujawsko-pomorskie.pl [dostęp: 2018.09.23], www.ipgs.us [dostęp: 2012.11.23], arolsen-archives.org [dostęp: 2019.05.30]
bibliograficzne:
„Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939‑1945”, Wiktor Jacewicz, Jan Woś, tom I‑V, Akademia Teologii Katolickiej, 1977‑1981
„Urny przechowywane na cmentarzu Am Perlacher Forst — analiza”, p. Grzegorz Wróbel, kustosz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, korespondencja prywatna, 25.05.2020
oryginalnych zdjęć:
zbyneks.blox.pl [dostęp: 2012.11.23]