data beatyfikacji

13.06.1999więcej na
www.swzygmunt.knc.pl
[dostęp: 2013.05.19]

Jan Paweł II, papież RKwięcej na
pl.wikipedia.org
[dostęp: 2014.09.21]

funkcja

kapłan diecezjalny

wyznanie

Kościół łaciński (rzymskokatolicki) RKwięcej na
pl.wikipedia.org
[dostęp: 2014.09.21]

diecezja / prowincja

diecezja katowickawięcej na
www.archidiecezja.katowice.pl
[dostęp: 2013.05.19]
administratura apostolska Górnego Śląskawięcej na
www.catholic-hierarchy.org
[dostęp: 2021.12.19]
archidiecezja wrocławskawięcej na
www.archidiecezja.wroc.pl
[dostęp: 2013.05.19]

akademickie wyróżnienia

doktor świętej teologii

honorowe wyróżnienia

szambelan papieskiwięcej na
pl.wikipedia.org
[dostęp: 2014.11.22]
Złoty „Krzyż Zasługi”więcej na
pl.wikipedia.org
[dostęp: 2021.12.19]
Srebrny Wawrzyn Akademickiwięcej na
pl.wikipedia.org
[dostęp: 2020.05.25]
kanonik gremialnywięcej na
pl.wikipedia.org
[dostęp: 2014.11.14] (katedra katowickawięcej na
pl.wikipedia.org
[dostęp: 2016.04.23])

data i miejsce
śmierci

13.01.1942

KL Dachauobóz koncentracyjny
dziś: Dachau, rej. Górna Bawaria, kraj Bawaria, Niemcy
więcej na
pl.wikipedia.org
[dostęp: 2016.05.30]

szczegóły śmierci

numery obozowe

2519, 21987Kliknij by wyświetlić stronę źródłową (KL DachauKliknij by przejść do opisu), 556Kliknij by wyświetlić stronę źródłową (KL Mauthausen‐GusenKliknij by przejść do opisu)

przyczyna śmierci

mord

sprawstwo

Niemcy

miejsca i wydarzenia

KL DachauKliknij by przejść do opisu, KL Gusen IKliknij by przejść do opisu, KL Mauthausen‐GusenKliknij by przejść do opisu, Katowice (więzienie)Kliknij by przejść do opisu, «Intelligenzaktion Schlesien»Kliknij by przejść do opisu, «Intelligenzaktion»Kliknij by przejść do opisu, Regierungsbezirk KattowitzKliknij by przejść do opisu, Ribbentrop‐MołotowKliknij by przejść do opisu, Encykliki Piusa XIKliknij by przejść do opisu, Powstania śląskieKliknij by przejść do opisu

data i miejsce
urodzenia

29.09.1887

Tworkówdziś: gm. Krzyżanowice, pow. Racibórz, woj. śląskie, Polska
więcej na
pl.wikipedia.org
[dostęp: 2021.12.19]

prezbiterat (święcenia)
ordynacja

22.06.1911 (Wrocławdziś: pow. Wrocław miasto, woj. dolnośląskie, Polska
więcej na
pl.wikipedia.org
[dostęp: 2021.12.19])

szczegóły posługi

biografia (zasoby własne)

kliknij by zaznajomić się ze szczegółami biografii w naszych zasobach

uwagi

inni związani
szczegółami śmierci

BARABASZKliknij by wyświetlić biogram Jan Nepomucen, CZEMPIELKliknij by wyświetlić biogram Józef Mateusz, DŁUGOSZKliknij by wyświetlić biogram Franciszek, DUDAKliknij by wyświetlić biogram Erwin, GALOCZKliknij by wyświetlić biogram Klemens, HUWERKliknij by wyświetlić biogram Józef, KAŁUŻAKliknij by wyświetlić biogram Karol, KLIMEKKliknij by wyświetlić biogram Piotr, KORCZOKKliknij by wyświetlić biogram Antoni Nikodem, KOSYRCZYKKliknij by wyświetlić biogram Ludwik, KRZYSTOLIKKliknij by wyświetlić biogram Stanisław, KRZYŻANOWSKIKliknij by wyświetlić biogram Zygmunt, KULAKliknij by wyświetlić biogram Józef, MACHERSKIKliknij by wyświetlić biogram Franciszek, PAŹDZIORAKliknij by wyświetlić biogram Augustyn, POJDAKliknij by wyświetlić biogram Adolf, POJDAKliknij by wyświetlić biogram Jan, RDUCHKliknij by wyświetlić biogram Edward, RYGIELSKIKliknij by wyświetlić biogram Stanisław (o. Kazimierz Maria), SIWEKKliknij by wyświetlić biogram Wiktor, SZNUROWACKIKliknij by wyświetlić biogram Jan, ŚCIGAŁAKliknij by wyświetlić biogram Franciszek Ksawery, WOJCIECHKliknij by wyświetlić biogram Konrad, WRZOŁKliknij by wyświetlić biogram Ludwik, ZIELIŃSKIKliknij by wyświetlić biogram Feliks, ŻMIJKliknij by wyświetlić biogram Karol

miejsca i wydarzenia
opisy

KL Dachau: KL Dachau w niemieckiej Bawarii, założony w 1933, stał się głównym niemieckim niem. Konzentrationslager (pl. obóz koncentracyjny) KL dla księży katolickich w czasie II wojny światowej: 09.11.1940 Reichsführer‐SS Heinrich Himmler, szef SS, Gestapo i niemieckiej policji, w wyniku interwencji Watykanu, podjął decyzję o przeniesieniu wszystkich duchownych przetrzymywanych w różnych obozach koncentracyjnych do obozu KL Dachau. Pierwsze większe transporty miały miejsce 08.12.1940. W KL Dachau Niemcy więzili ok. 3,000 kapłanów, w tym ok. 1,800 polskich. Kapłanów zmuszano do niewolniczej pracy na tzw. „Plantagach” — niem. „Die Plantage”, największym w Europie, zarządzanym przez ludobójcze SS ogrodzie ziołowym, składającym się z wielu szklarni, budynków laboratoryjnych i ziemi ornej, gdzie prowadzono eksperymenty z noymi lekami naturalnymi — przez wiele godzin, bez przerw, bez ochronnych ubrań, bez pożywienia. Pracowali przy budowach, m.in. krematorium. W barakach więziennych panował głód, szczególnie w latach 1941‐1942, zimą przejmujące zimno a latem nieznośny upał. Więźniowie zapadali na choroby, w szczególności gruźlicę. Na wielu przeprowadzano zbrodnicze „eksperymenty medyczne” — in 11.1942 ok. 20 kapłanów otrzymało zastrzyki z flegmony; od 07.1920 do 05.1944 ok. 120 poddanych zostało eksperymentom malarycznym. Ponad 750 polskich duchownych zostało przez Niemców zamordowanych, w tym wielu zagazowanych w ośrodku eutanacyjnym Scholoss Hartheim w Austrii. System obozów KL Dachau w szczytowym momencie miał ok. 100 podobozów niewolniczej pracy przymusowej — w południowych Niemczech i Austrii. Udokumentowanych zostało ok. 32,000 przypadków śmierci w obozie, tysiące zginęło bez śladu. W momencie oswobodzenia 29.04.1945 przez wojska USA ok. 10,000 na 30,000 więźniów było chorych… (więcej na: www.kz-gedenkstaette-dachau.deKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2013.08.10], pl.wikipedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2016.05.30])

KL Gusen I: Niemiecki niem. Konzentrationslager (pl. obóz koncentracyjny) KL „rodzaju III” (niem. „Stufe III”), wchodzący w skład kompleksu KL Mauthausen‐Gusen, przeznaczony dla „nieuleczalnych politycznych wrogów Rzeszy”. Więźniowie niewolniczo pracowali w niedalekim kamieniołomie, a także w lokalnych prywatnych firmach, na przykład przy budowie domów dla strażników SS w pobliskim Sankt Georgen. Otwarty w 05.1940 jako „obóz dla Polaków” aresztowanych w trakcie realizacji programu eksterminacji polskiej inteligencji «Intelligenzaktion». Do końca Polacy stanowili większość więźniów w obozie. Setki polskich kapłanów z obszarów Polski włączonych bezpośrednio do Niemiec przywieziono do obozu w 1940, po rozpoczęciu okupacji Polski, z obozów koncentracyjnych KL Sachsenhausen i KL Dachau. (więcej na: pl.wikipedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2012.11.23])

KL Mauthausen‐Gusen: Duża grupa niemieckich obozów niem. Konzentrationslager (pl. obóz koncentracyjny) KL wokół wiosek Mauthausen i Gusen w Górnej Austrii, ok. 30 km na wschód od Linzu, funkcjonująca od 1938 do 05.1945. Z biegiem czasu stała się jednym z największych kompleksów obozowym w kontrolowanej przez Niemcy części Europy, obejmujących cztery główne obozy koncentracyjne (Mauthausen, Gusen I, Gusen II i Gusen III) oraz ponad 50 mniejszych, gdzie więźniowie niewolniczo pracowali w kamieniołomach (wydobywany granit, z którego wyłożone były ulice Wiednia, przeznaczony był na całościową rekonstrukcję niemieckich miast według planów Alberta Speera), fabrykach amunicji, kopalniach, fabrykach zbrojeniowych i montowniach samolotów myśliwskich Me 262. Kompleks służył niemieckiej machinie wojennej oraz jako środek eksterminacji przez pracę. Początkowo nie miał własnej komory gazowej i ofiary wysyłane były głównie do zamku w Hartheim, ok. 40.7 km na wschód, lub zabijane śmiertelnym zastrzykiem i palone w piecach krematoryjnych. Później między Mauthausen i Gusen zaczął jeździć samochód z rurami wydechowymi skierowanymi do wnętrza. Wreszcie w 12.1941 wybudowano komorę gazową. Ok. 122,000‐360,000 więźniów zginęło bądź zostało zamordowanych. Wielu polskich kapłanów, głównie zatrzymanych w ramach akcji eksterminacji polskiej inteligencji «Intelligenzaktion», straciło tam życie. Kompleks został założony i służył jako źródło taniej siły roboczej prywatnemu przedsiębiorstwu. (więcej na: pl.wikipedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2012.11.23])

Katowice (więzienie): Areszt śledczy zarządzany przez Niemców, a później, w 1945, przejęty przez komunazistów.

«Intelligenzaktion Schlesien»: Przeprowadzona przez Niemców głównie w 04‐05.1940 akcja aresztowań i eksterminacji polskiej elity intelektualnej Górnego Śląska, w większości umieszczonej na liście proskrypcyjnej zwanej „Sonderfahndungsbuch Polen” — powstańców śląskich, działaczy plebiscytowych, dziennikarzy, polityków, intelektualistów, urzędników oraz duchownych — mająca na celu całkowitą germanizację regionu. Odnośne rozporządzenie o numerze IV‐D2‐480/40 wydane zostało przez RSHA, czyli niem. Reichssicherheitshauptamt (pl. Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy), i podpisane przez Heinricha Himmlera lub Reinharda Heydricha. Część aresztowanych zamordowano w zbiorowych egzekucjach, część wydalono do zarządzanego przez Niemców Generalnego Gubernatorstwa, część zesłano do obozów koncentracyjnych. Ustalono personalia 3,047 osób wywiezionych w ciągu dwóch miesięcy 1940. Ofiarami było 33 księży katolickich, z których 22 zginęło w obozach koncentracyjnych (duchowni zostali zesłani — w 5 transportach — najpierw do KL Dachau, a potem do KL Gusen, gdzie niewolniczo pracowali w kamieniołomach). Razem Niemcy zamordowali ok. 2,000 członków górnośląskiej polskiej elity inteligenckiej. (więcej na: pl.wikipedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2016.05.30])

«Intelligenzaktion»: (pl. „akcja inteligencja”) — niemiecki program eksterminacji polskiej elity, głównie inteligencji, przeprowadzony od początku okupacji w 09.1939 do 04.1940, głównie na terenach przyłączonych bezpośrednio do Niemiec, ale także na terenie tzw. Generalnego Gubernatorstwa, gdzie nosił miano «AB‐aktion». W pierwszej fazie, tuż po rozpoczęciu okupacji niemieckiej, realizowany pod nazwą niem. Unternehmen „Tannenberg” (pl. „operacja Tannenberg”) — w oparciu o opracowane przez jednostkę Zentralstelle II/P (Polen) niemieckiego Głównego Urzędu SD listy proskrypcyjne Polaków (niem. Sonderfahndungsbuch Polen), uznawanych za szczególnie niebezpiecznych dla III Rzeszy. Znalazły się na niej nazwiska 61,000 Polaków. Razem w trakcie tego ludobójstwa planowo i metodycznie zamordowano ok. 50 tys. nauczycieli, księży, przedstawicieli ziemiaństwa, wolnych zawodów, działaczy społecznych i politycznych oraz emerytowanych wojskowych. Kolejnych 50 tys. zesłano do obozów koncentracyjnych, gdzie przeżył tylko znikomy procent. (więcej na: pl.wikipedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2014.10.04])

Regierungsbezirk Kattowitz: Po polskiej klęsce w kampanii 09.1939, będącej rezultatem paktu Ribbentrop‐Mołotow i stanowiącej pierwszy etap II wojny światowej, i rozpoczęciu w części Polski okupacji niemieckiej (w drugiej, wschodniej części Polski rozpoczęła się okupacja rosyjska), Niemcy podzielili okupowane polskie terytorium na pięć głównych obszarów (i kilka mniejszych). Największy przekształcili w niem. Generalgouvernement (pl. Generalne Gubernatorstwo), przeznaczone wyłącznie dla Polaków i Żydów i stanowiące część tzw. niem. Großdeutschland (pl. Wielkie Niemcy). Z dwóch utworzyli odrębne nowe prowincje. Dwa pozostałe przyłączyli do już istniejących niemieckich prowincji. Jednym z nich był polski Górny Śląsk, który już 08.10.1939, dekretem przywódcy niemieckiego Adolfa Hitlera (formalnie zaczął obowiązywać 26.10.1939), został wcielony do Niemiec jako niem. Regierungsbezirk Kattowitz (pl. Rejencja katowicka) i wszedł w skład niem. Provinz Schlesien (pl. Prowincja Śląsk) z siedzibą we Wrocławiu. 01.04.1940 niem. Regierungsbezirk Kattowitz powiększony został o kilka przedwojennych powiatów niemieckich, a 18.01.1941 utworzono nową niemiecką prowincję niem. Provinz Oberschlesien (pl. Prowincja Górny Śląsk), który poza niem. Regierungsbezirk Kattowitz objął także Opolszczyznę. Od 26.10.1939, czyli powstania rejencji obowiązywało w niej prawo państwa niemieckiego, to samo co w Berlinie. Główną osią polityki rejencji, której obszar Niemcy uznali za niem. „Ursprünglich Deutsche” (pl. „rdzennie niemieckie”), mimo iż tylko ok. 6% mieszkańców jej przedwojennej polskiej części stanowili Niemcy, było niem. „Entpolonisierung” (pl. „odpolszczenie”), czyli przymusowa germanizacja. Głównym mechanizmem było wprowadzenie niem. Deutsche Volksliste (pl. folkslista) DVL, niemieckiej listy narodowościowej, która miała precyzować przynależność narodową mieszkańców rejencji. Najliczniejszą grupą, która zaznaczano w przeprowadzonych przymusowych rejestracjach, była Grupa 3, osób, które określiły się jako „Ślązacy” (w 1943 ok. 41%), oraz osoby pozostające poza DVL (ok. 36%). Ta ostatnia grupa przeznaczona była docelowo na deportację do niem. Generalgouvernement (do czego masowo nie doszło, bo niemiecki przemysł potrzebował niewolniczej siły roboczej). Grupa 3, uznawana przez Niemców za możliwych do zniemczenia, podlegała pewnym ograniczeniom prawnym, i obowiązywała ją m.in. służba w wojsku niemieckim Wehrmacht. Dzieci mogły się uczyć tylko po niemiecku. Wobec ludności polskiej prowadzono politykę terroru. Działał specjalny sąd policyjny, kontrolowany przez niem. Geheime Staatspolizei (pl. Tajna Policja Państwowa), i.e. Gestapo, przed którym stanęło ok. 4,000‐5,000 osób. Za lata 1942‐1945 zweryfikowano ponad 2,000 z nich, z czego 1,890 skazano na kary śmierci, w tym 286 w publicznych egzekucjach. Tysiące osób zamordowano w czasie tzw. «Intelligenzaktion Schlesien», w tym 300‐650 polskich nauczycieli i ok. 61 polskich kapłanów katolickich. Na terenie rejencji znajdował się niemiecki obóz koncentracyjny i obóz zagłady KL Auschwitz, w którym Niemcy więzili ok. 1,100,000 Żydów (mordując ok. 1,000,000, i.e. ok. 90% z nich) oraz ok. 140,000 Polaków (mordując ok. 70,000, i.e. ok. 50% z nich). Po zakończeniu działań zbrojnych II wojny światowej nadzorca prowincji niem. Provinz Schlesien, niem. Reichsstatthalter (pl. Namiestnik Rzeszy) i niem. Gauleiter (pl. naczelnik okręgu) niemieckiej partii narodowo–socjalistycznej, Fritz Brecht, popełnił samobójstwo. (więcej na: pl.wikipedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2024.06.24])

Ribbentrop‐Mołotow: Ludobójczy rosyjsko‐niemiecki pakt przyjaźni między przywódcą rosyjskim Józefem Stalinem i niemieckim Adolfem Hitlerem, podpisany 23.08.1939 w Moskwie przez ministrów spraw zagranicznych Rosji — Wiaczesława Mołotowa — i Niemiec — Joachima von Ribbentropa — który sankcjonował i był bezpośrednią przyczyną niemieckiego i rosyjskiego najazdu na Polskę i rozpoczęcia II wojny światowej w 09.1939. W sensie politycznym pakt był próbą przywrócenia status quo ante sprzed 1914, z jednym wyjątkiem, a mianowicie „handlową” wymianą tzw. „Królestwa Polskiego”, wchodzącego w 1914 w skład Imperium Rosyjskiego, na Galicję Wschodnią (dzisiejszą zachodnią Ukrainę), w 1914 należącą do Imperium Austro‐Węgierskiego. Galicję, ze Lwowem, mieli przejąć Rosjanie, „Królestwo Polskie” — pod nazwą Generalnego Gubernatorstwa — Niemcy. Wybuchła w rezultacie „wojna była jedną z największych w historii klęsk i dramatów ludzkości, bo dwie ateistyczne i antychrześcijańskie ideologie: narodowego i międzynarodowego socjalizmu, odrzuciły Boga i Jego piąte przykazanie Dekalogu: Nie zabijaj!” (abp Stanisław Gądecki, 01.09.2019). Ustalenia paktu — wsparte zdradą formalnych sojuszników Polski, Francji i Niemiec, które 12.09.1939 na wspólnej konferencji w Abbeville, zdecydowały o nieudzielaniu pomocy zaatakowanej Polsce i niepodejmowaniu działań zbrojnych wobec Niemiec (co było złamaniem zobowiązań traktatowych z Polską) — zostały sprecyzowane 28.09.1939 w traktacie „o granicach i przyjaźni Niemcy‐Rosja”, podpisanym przez tych samych zbrodniarzy. Jednym z jego ustaleń było podzielenie się strefami wpływów w środkowej i wschodniej Europie oraz IV rozbiór Polski. W jednym z tajnych aneksów zapisano: „Obie strony nie będą tolerować na swych terytoriach jakiejkolwiek polskiej propagandy, która dotyczy terytoriów drugiej strony. Będą one tłumić na swych terytoriach wszelkie zaczątki takiej propagandy i informować się wzajemnie w odniesieniu do odpowiednich środków w tym celu”. Skutkiem porozumień była seria spotkań między ludobójczymi organizacjami — niemieckim Gestapo i rosyjskim NKWD, na których dyskutowano koordynację wysiłków w celu eksterminacji polskiej inteligencji i warstw przywódczych (w Niemczech zwane «Intelligenzaktion», w Rosji przyjęła formę zbrodni katyńskiej). Skutkiem porozumień była śmierć setek tysięcy polskiej inteligencji, w tym tysięcy przedstawianych kapłanów, i dziesiątków milionów zwykłych ludzi. Skutki tej rosyjsko‐niemieckiej umowy trwały do 1989, a i dziś są odczuwalne. (więcej na: pl.wikipedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2015.09.30])

Encykliki Piusa XI: Wobec powstania w Europie dwóch systemów totalitarnych, które zdawały się ze sobą konkurować, acz więcej było między nimi podobieństw niż sprzeczności, papież Pius XI wydał w 03.1937 (w ciągu 5 dni) dwie encykliki. W wydanej 14.03.1938 „Mit brennender Sorge” (pl. „Z palącą troską”) potępił narodowy socjalizm panujący w Niemczech. Pisał: „Kto idąc za wierzeniami starogermańsko — przedchrześcijańskimi, na miejsce Boga osobowego stawia różne nieosobowe fatum, ten przeczy mądrości Bożej i Opatrzności […], kto wynosi ponad skalę wartości ziemskie: rasę albo naród, albo państwo, albo ustrój państwa, przedstawicieli władzy państwowej albo inne podstawowe wartości ludzkiej społeczności, […] i czyni z nich najwyższą normę wszelkich wartości, także religijnych, i oddaje się im bałwochwalczo, ten […] daleki jest od prawdziwej wiary w Boga i od światopoglądu odpowiadającego takiej wierze”. 19.03.1937 wydał „Divini Redemptoris” (pl. „Boski Odkupiciel”), w której poddał krytyce komunizm rosyjski, materializm dialektyczny i teorię walki klas. Pisał: „Komunizm pozbawia człowieka wolności, a więc duchowej podstawy wszelkich norm życiowych. Odbiera osobie ludzkiej całą jej godność i wszelkie moralne oparcie, z którego pomocą mogłaby się przeciwstawić naporowi ślepych namiętności […] To nowa ewangelia, którą bolszewicki i bezbożny komunizm głosi jako orędzie zbawienia i odkupienia ludzkości”… Pius XI domagał się poddania stanowionego prawa ludzkiego naturalnemu prawu Bożemu, zalecał wcielanie w życie ideału państwa i społeczeństwa chrześcijańskiego, i wzywał katolików do oporu. Dwa lata później narodowo socjalistyczne Niemcy i komunistyczna Rosja porozumiały się i wywołały II wojnę światową. (więcej na: pl.wikipedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2023.05.28], pl.wikipedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2023.05.28])

Powstania śląskie: Trzy zbrojne wystąpienia polskiej ludności przeciwko Niemcom w latach 1919‐1921 o polską przynależność Górnego Śląska i Opolszczyzny, po odrodzeniu państwa polskiego w 1918. Wybuchły w kontekście plebiscytu zarządzonego na podstawie ustaleń międzynarodowego traktatu wersalskiego z 28.06.1919, kończącego I wojnę światową, który miał zdecydować o przynależności państwowej spornych ziem. I powstanie miało miejsce w dniach 16‐24.08.1919 i wybuchło samorzutnie w odpowiedzi na terror i represje niemieckie wobec ludności polskiej. Objęło głównie powiaty pszczyńskie i rybnicki oraz część okręgu przemysłowego. Stłumione przez Niemców. II powstanie odbyło się 19‐25.08.1920. Wybuchło po licznych aktach terroru ze strony niemieckiej. Objęło cały obszar okręgu przemysłowego oraz część powiatu rybnickiego. W rezultacie Polacy uzyskali lepsze warunki do kampanii przed plebiscytem. Plebiscyt został przeprowadzony 20.03.1921. Większość ludności — 59,6% — opowiedziała się za Niemcami, ale wielki wpływ na wyniki miało dopuszczenie do głosowania Górnoślązaków mieszkających poza granicami Śląska. W rezultacie wybuchło III powstanie, będące największym zrywem powstańczym Ślązaków w XX w. Trwało od 02.05.1921 do 05.07.1921. Objęło prawie cały obszar Górnego Śląska. Doszło do dwóch dużych bitew w rejonie Góry Świętej Anny i pod Olzą. W wyniku powstania 12.10.1921 międzynarodowa komisja plebiscytowa podjęła decyzję o korzystniejszym dla Polski podziale Górnego Śląska. Bbszar przyznany Polsce powiększony został do ok. ⅓ spornego terytorium. Polsce przypadło 50% hutnictwa i 76% kopalń węgla. (więcej na: pl.wikipedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2020.05.25])

źródła

osobowe:
pl.wikipedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2012.11.23], silesia.edu.plKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2019.10.13], arolsen-archives.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2019.10.13], www.ipgs.usKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2012.11.23]
bibliograficzne:
„Urny przechowywane na cmentarzu Am Perlacher Forst — analiza”, p. Grzegorz Wróbel, kustosz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, korespondencja prywatna, 25.05.2020
pierwotnych (oryginalnych) zdjęć:
commons.wikimedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2016.05.30], gazeta.us.edu.plKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2016.05.30], www.swietyjozef.kalisz.plKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2016.05.30], docplayer.plKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2018.02.15], kultura.wiara.plKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2016.05.30], www.encyklo.plKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2021.12.19], pl.wikipedia.orgKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2013.12.04], www.szczecin.plKliknij by spróbować wyświetlić stronę
[dostęp: 2014.09.21]