27 greckokatolickich męczenników totalitaryzmów
tutaj

bł. NICETAS BUDKA
(1877, Dobromirka – 1949, Karadżar, Kazachstan)
biskup, męczennik

patron: Kościoła greckokatolickiego w Kanadzie

wspomnienie: 28 września

wszyscy nasi święci
tutaj

Łącza do ilustracji (dzieł sztuki) związanych z błogosławionym:

Nicetas Budka (ukr. Ники́та Бу́дка) urodził się 7.vi.1877 r. we wsi Dobromirka, ok. 15 km na wschód od Zbaraża, ówcześnie należących do Królestwa Galicji i Lodomerii (niem. Königreich Galizien und Lodomerien), od 1772 r. wchodzącego w skład zaborczego cesarstwa austro–węgierskiego.

Rodzice, ojciec Michał (ukr. Михайло) i matka Maria (ukr. Марія) (zm. 1934), byli w miarę dostatnimi, acz ciężko pracującymi, rolnikami.

Rodzinna wieś była siedzibą parafii i wybudowanego w 1860 r. murowanego kościoła greckokatolickiego pw. św. Paraskewy (ukr. церква св. Параскеви). Tam też prawdopodobnie został ochrzczony.

W Dobromirce mieszkali zarówno Ukraińcy jak i Polacy. Tam też pobierał, prawdopodobnie wspólnie z Polakami pierwsze nauki w szkole podstawowej. Potem przez parę lat uczył się w Zbarażu.

Następnie — prawdopodobnie od 1891 r., od III klasy — uczył się w Cesarsko–Królewskim Wyższym Gimnazjum w Tarnopolu, znacznie większym mieście, oddalony o ok. 35 km od Dobromirki. W swoich pierwszych dwóch klasach uzyskiwał wyniki celujące, a później stopnia pierwszego. W 1897 r. zdał egzamin maturalny. Przez cały czas udzielał korepetycji, zarabiając w ten sposób na utrzymanie.

Po zakończeniu nauki gimnazjalnej, dzięki rekomendacji byłych nauczycieli w Tarnopolu, był przez trzy lata wychowawcą dzieci księcia Pawła Jana Sapiehy (1860, Gumniska — 1934, Siedliska) w Bilczach Złotych k. Tarnopola.

W latach 1901‑2 odbył służbę wojskową we Wiedniu.

Następnie zaczął studiować prawo na Uniwersytecie Lwowskim, ale zwyciężyło powołanie. Zapukał do drzwi Greckokatolickiego Seminarium Generalnego we Lwowie.

Prawie natychmiast skierowano go na studia do Innsbrucku, do jezuickiego kolegium Canisianum (niem. Collegium Canisianum), na wydział teologiczny miejscowego uniwersytetu im. Leopolda i Franciszka (niem. Leopold–Franzens–Universität Innsbruck), gdzie kształciło się wielu przyszłych kapłanów Kościoła greckokatolickiego.

Święcenia kapłańskie, w rycie bizantyjskim, przyjął 14.x.1905 r. we Lwowie, w archikatedralnym soborze pw. św. Jura, z rąk metropolity lwowskiego, abpa Andrzeja Szeptyckiego (1865, Przyłbice – 1944, Lwów). Został kapłanem archieparchii lwowskiej (odpowiednika archidiecezji w Kościele łacińskim, rzymskokatolickim) Greckokatolickiej Cerkwii Ukraińskiej (ukr. Українська Греко–Католицька Церква), dziś zwanej Kościołem katolickim obrządku bizantyjsko–ukraińskiego, zwyczajowo też unitami albo grekokatolikami.

Po święceniach został prefektem we lwowskim seminarium i obrońcą węzła małżeńskiego. Ale to trzecia rola, referenta archieparchialnego Trybunału Spraw Emigracyjnych, miała stać się najbardziej istotną.

Były to czasy, gdy corocznie setki tysięcy ludzi w poszukiwaniu pracy emigrowało z Galicji, czyli obszarów zaboru austriackiego, głównie do Ameryki (Kanady, Stanów Zjednoczonych, Brazylii). By im pomóc w 1871 r. w Moguncji powstało katolickie Towarzystwo Opieki nad Wychodźcami św. Rafała.

Zaangażował się i w 1907 r. założył jego galicyjski oddział, którego celem miała być pomoc i ochrona ukraińskich emigrantów. W pracach Towarzystwa brał udział przez 5 lat. Przez ten czas zaznajamiał się nieustannie z problemami emigracji zarobkowej. Miało się to okazać decydujące na jego dalszej drodze kapłańskiej…

Założył też i w latach 1910–12 wydawał miesięcznik „Emigrant”.

Jednocześnie każdą wolną chwilę poświęcał na pisanie dysertacji doktorskiej „Dyscyplina kościoła greckiego w świetle polemik za czasów Focjusza”. W 1909 r. ją u­kończył i złożył senatowi Uniwersytetu Wiedeńskiego. Za zgodą metropolity Szeptyckiego przeniósł się do Wiednia, by przygotować do jego oborony, ale niespodziewana choroba sprawiła, że nie zdążył jej obronić. Za zgodą metropolity wrócił do Lwowa, na poprzednie stanowisko prefekta…

Latem 1911 r. i 1912 r., w ramach działalności w Trybunale Spraw Emigracyjnych, posługiwał wśród ukraińskich emigrantów w Niemczech i Bośni.

W czasie tej ostatniej posługi, 15.vii.1912 r., doszła go wiadomość o papieskiej nominacji, przez Piusa X (1835, Riese – 1914, Rzym), na pierwszego biskupa greckokatolickiego — egzarchę — dla wiernych z terenu Kanady. Metropolita Szeptycki już od paru lat zabiegał w Rzymie o stworzenie odrębnej jednostki administracyjnej, podległej metropolicie lwowskiemu, w Kanadzie, wśród ukraińskiej diaspory i w końcu jego starania uwieńczone zostały powodzeniem. 14.x.1912 r. we lwowskiej archikatedrze pw. św. Jura, w obrzędzie zwanym chirotonią, Nicetas wyświęcony został przez abpa Szeptyckiego na tytularnego biskupa diecezji Patara.

6.xii.1912 r., po tygodniowym rejsie z Liverpool w Anglii, wylądował w porcie Halifax w kanadyjskiej prowincji Nowa Szkocja. Dwa tygodnie później, 22.xii.1912 r., w kościele pw. św. Mikołaja w Winnipeg, w prowincji Manitoba, objął w uroczystej ceremonii tron biskupi. Stamtąd odtąd prowadził swoją działalność…

Rozpoczął od określenia formalnych ram działania Kościoła unickiego w Kanadzie. W dniach 27 do 29.xi.1914 r. w Yorkton (prow. Saskatchewan) zorganizował synod, który zaaprobował zasady działania odrębnego Kościoła rusko–katolickiego (pod taką nazwą, nawiązującą do Rusi Kijowskiej, Kościół greckokatolicki został zarestrowany). Do tej pory każdy z lokalnych Kościołów rejestrował się odrębnie. W 1924 zwołał pierwszy sobór całego duchowieństwa greckokatolickiego w Kanadzie…

Jednocześnie systematycznie rozbudowywał strukturę. Gdy przyjeżdżał w Kanadzie istniało ok. 80 parafii i misji greckokatolickich obsługiwanych przez 22 kapłanów (w tym 9 zakonników), 4 konwenty 32 sióstr zakonnych. W 1927 r., gdy jego posługa dobiegała końca istniało już ok. 300 parafii i misji, w tym wiele nowych kościołów, obsługiwanych przez 29 kapłanów i 18 zakonników, i 89 zakonnic…

Zakładał schroniska dla młodych Ukraińców. Organizował szkoły. Zakładał centra oświatowego zwane „Oświecenie”, domy pomocy. Gdy przyjeżdżał istniały dwie dzienne szkoły ukraińskie. W 1927 r. funkcjonowały już dwa małe seminaria, dwie szkoły średnie, 5 domów dziecka, 26 szkół wieczorowych, Ukraiński Instytut Katolicki im. Tarasa Szewczenki (z bursą) w Edmonton (prow. Alberta), akademia dla dziewcząt pw. Najświętszego Serca Jezusa w Yorkton, prowadzona przez Zgromadzenie Sióstr Służebnic Niepokalanej Panny Maryi (łac. Congregatio Sororum Servularum Beatissimae Virginis Mariae Immaculatae — SSMI), kilka szkół dziennych.

Zaczął wydawać czasopismo „Wieści diecezjalne”. Opublikował modlitewnik „Chrześcijańska rodzina”.

Organizował też kongresy edukacyjnego i rolnicze.

Zwalczał bluźniercze prądy sekularyzacyjne, na jakie narażona była ukraińska diaspora kanadyjska.

Generalnie był przychylny wobec rodzącego się nacjonalizmu ukraińskiego. Zasłynął listem pasterskim, wydanym na początku I wojny światowej, 27.vii.1914 r., po wybuchu wojny austriacko–serbskiej, w którym nawoływał kanadyjskich Ukraińców, rezerwistów wojskowych, do powrotu i wzięcia udziału w walkach po stronie austriackiej, przeciw Rosjanom. Gdy tydzień później, 4.viii.1914 r., do wojny z Niemcami i cesarstwem Austro–Węgier przystąpiła Wielka Brytania, a więc i formalnie jej kondominium, czyli Kanada, Nicetus natychmiast ogłosił 6.viii.1914 r. drugi list określający obowiązki emigrantów z Galicji wobec państwa kanadyjskiego. Mimo to — po interwencji walczącego z cesarstwem austriacko–węgierskim Imperium Brytyjskiego — Kanada internowała, na podstawie tzw. Ustawy o prowadzeniu wojny (ang. War Measures Act), ok. 8,600 Ukraińców w 24 obozach koncentracyjnych, a ok. 80,000 obywateli cesarstwa austro–węgierskiego, którzy wyemigrowali do Kanady, zarejestrowała jako „wrogi element”…

W rezultacie najpierw otrzymał zakaz opuszczania Kanady a 8.vii.1918 r. został — z oskarżenia zresztą przez wrogich mu Ukraińców — aresztowany w wiosce Hafford, w prowincji Saskatchewan. Szybko z braku dowodów został zwolniony, ale z oskarżenia o zdradę oczyszczono go, ponownie z braku dowodów, dopiero podczas formalnego procesu 26.xi.1919 r.

Rok później, 23.xi.1920 r., został obywatelem Kanady i poddanym Imperium Brytyjskiego.

Nieustannie podróżował odwiedzając ukraińskie społeczności rozrzucone po całej Kanadzie, od Atlantyku po Pacyfik. Udzielał sakramentów, nauczał, głosił kazania. Sprowadzał nowych kapłanów z Europy…

Miał być niezbyt dobrym administratorem ale wielkim misjonarzem. Nie dysponując odpowiednimi środkami finansowymi, brakiem wsparcia ze strony ubogich emigrantów, niejednokrotnie polegał na fundacjach ze strony organizacji Kościoła łacińskiego. Kilkukrotnie groziło mu bankructwo…

Dał się poznać jako nieprzejednany obrońca Kościoła greckokatolickiego, szczególnie wobec misjonarskich wysiłków Rosyjskiej Cerkwii Prawosławnej, a także kościołów protestanckich. Oczywiście oznaczało to nieustanną współpracę z Kościołem łacińskim, co w 1918 r. doprowadziło aliści do secesji grupy młodych, świeckich, bardziej nacjonalistycznie nastawionych Ukraińców, którzy nie zgadzali się na — jak to określali — zatopienie w morzu katolickim i utworzyli, po kontakcie z prawosławiem, własny Ukraiński Kościół Prawosławny Kanady. Ostentacyjną przyczyną podziału był konflikt o internat — Instytut im. Piotra Mogiły (ang. Petro Mohyla) — w Saskatoon (prow. Saskatchewan), który Nicetas pragnął utrzymać w rękach Kościoła greckokatolickiego, ale lokalni Ukraińcy zbuntowali się, posuwając się nawet do ponownego oskarżenia Nicetasa o nielojalność wobec państwa kanadyjskiego, co doprowadziło do wspomnianego aresztowania w Hafford.

W 1927 r. przeszedł ciężką operację przeprowadzoną w znanej klinice Mayo w Rochester, w stanie Minnesota, w Stanach Zjednoczonych. Gdy bezpośrednie zagrożenie minęło wyjechał do Watykanu, by odbyć wizytę łac. Ad Limina Apostolorum (pl. do progów (grobów) Apostołów) w Rzymie. Była to już druga taka wizyta. Pierwszą odbył w 1923 r. informując Stolicę Apostolską o stanie Kościoła w Kanadzie, jego problemach. Odwiedził też wówczas rodzinne strony. Podczas drugiej wizyty okazało się, że stan zdrowia nie pozwalał mu wypełniać dalej posługi, więc 7.i.1928 r. dozwolono mu na urlop zdrowotny i obiecano powołanie biskupa pomocniczego. Ponieważ zdrowie ciągle było problemem 9.xi.1928 r. został poproszony o rezygnację z pozycji biskupa greckokatolickiego dla Kanady. W duchu posłuszeństwa zgodził się. Miał 50 lat…

W vii.1929 r. opuścił Rzym i powrócił do rodzinnych stron — żyła jeszcze jego matka — znajdujących się wówczas obrębie odrodzonej Rzeczypospolitej. Wrócił do kraju, gdzie stosunki polsko–ukraińskie ulegały powolnej erozji — m.in. w 1930 r., podczas tzw. pacyfikacji Małopolski Wschodniej, odpowiedzi polskiego rządu na nasilające się akty terrorystyczne i podpalenia ze strony ukraińskiej, rewizję przeprowadzono w jego domu rodzinnym. Ponoć polscy policjanci mieli zrzucić jego matkę z łóżka na podłogę…

Jako biskup–emeryt diecezji kanadyjskiej został kanonikiem lwowskiej archikatedry pw. św. Jura. Rok później, w viii.1930 r., został wikariuszem generalnym (łac. protosyncellus) kapituły metropolii lwowskiej, czyli administracyjnym zastępcą biskupa ordynariusza. Biskupem–sufraganem formalnie jednakże nie został — po pierwsze polskie prawo nie dozwalało na objęcie funkcji biskupiej przez obywatela innego kraju, a Nicetas był obywatelem Kanady, po wtóre zaś nie było decyzji Rzymu w tej sprawie. W roli wikariusza, w zastępstwie metropolity abpa Szeptyckiego, już wówczas przywiązanego do wózka inwalidzkiego, odwiedzał parafie archieparchii, pełniąc de–facto rolę biskupią…

Podjął się odnowy sanktuarium Matki Bożej w Zarwanicy, malutkiej wsi podolskiej, położonej ok. 20 km od Buczacza. Największym skarbem sanktuarium była i jest cudowna ikona Matki Bożej, według legendy otrzymana podczas objawienia od samej Madonny przez mnicha z Kijowa, uciekającego w 1240 r. przed najazdem mongolskim. Sanktuarium od wieków było centrum pielgrzymkowym, nie tylko lokalnym, przyciągającym pątników nawet z Polski i Słowacji…

Sanktuarium administrował przez prawie 9 lat. Często spotykano go przy renowacji, w roboczych ubraniach, wspomagającego pracujących rzemieślników…

Od 1935 r. był członkiem rady eparchialnej…

1.ix.1939 r. Niemcy zaatakowały Rzeczpospolitą. 17.ix.1939 r. to samo uczyniła Rosja. Nastąpił IV rozbiór Rzeczyspolitej.

Mniej więcej w tym właśnie czasie, po wyjeździe bpa Jana (ukr. Іван) Buczko (1891, Hermanów – 1974, Rzym), sufragana archieparchii lwowskiej, jako wizytatora greckokatolickich parafii na kontynencie północno–amerykańskim, do Stanów Zjednoczonych, Nicetus stał się jedynym wikariuszem archieparchii, zastępując abpa Szeptyckiego w funkcjach wymagających wyjazdów do lokalnych parafii. Oznaczało to wzmożoną pracę wizytatorską w parafiach archieparchii…

Tak przetrwał najpierw pierwszą okupację rosyjską, a potem okupację niemiecką. Obserwować musiał powolny rozkład jego ziemii rodzinnej, zakończony ludobójstwem polskiej społeczności tych ziem, zwanym wołyńskim. Morderczy szał części jego narodu, ukraińskich nacjonalistów ze zbrodniczych organizacji UPA i OUN, nie ominął też rodzinnej wioski, Dobromirki. 7.x.1944 r. (według innych źródeł miało to mieć miejsce wiosną 1944 r.) ukraińscy zbrodniarze wymordowali tam w okrutny sposób ok. 27 Polaków…

W 1945 r., po rozpoczęciu ponownej okupacji rosyjskiej, rozpoczęły się prześladowania kościoła greckokatolickiego. W więzieniach znaleźli się — zatrzymani 11.iv.1945 r. — wszyscy biskupi greckokatoliccy przebywający na terenach przedwojennej Rzeczypospolitej. Oprócz bpa Nicetasa byli to: nowy metropolita greckokatolickiej archieparchii we Lwowie, po śmierci metropolity Szeptyckiego, abp Józef Slipyj (1892, Zazdrość – 1984, Rzym), wyświęcony na biskupa w 1939 r., m.in. przez bpa Nicetasa; sufragan archieparchii lwowskiej, bp Grzegorz Chomyszyn (1867, Hadyńkowce – 1945, Kijów); sufragan eparchii stanisławowskiej, bp Jan Łatyszewski (1879, Bohorodczany – 1959, Stanisławów); oraz były egzarcha Wołynia, Podlasia i Polesia, bp Mikołaj Czarnecki (1884, Siemakówka – 1959, Lwów). Dwaj inni biskupi greckokatoliccy, którzy przebywali wówczas w rosyjskiej republice prl, ordynariusz eparchii przemyskiej, bp Jozafat Kocyłowski (1876, Pakoszów­ka k. Sanoka – 1947, Czapajewka), i jego sufragan, bp Grzegorz Łakota (1883, Głodówka – 1950, Abez), zostali aresztowani, przez komunazistowskich namiestników w prl, później, 26–27.vi.1946 r., i przekazani władzom rosyjskiej republiki ukraińskiej. Wszyscy oni, poza abpem Sli­pyjem, zmarli w łagrach lub z powodu poniesionego uszczerbku na zdrowiu bezpośrednio po uwolnieniu.

8–10.iii.1946 r., na tzw. pseudosoborze lwowskim, nieuznawanym przez Stolicę Apostolską, Rosjanie, za pomocą apostatów, „formalnie” zlikwidowali Kościół greckokatolicki, wcielając go jego struktury do Rosyjskiej Cerkwii Prawosławnej. Tym aktem okupant rosyjski zlikwidował formalnie archieparchię lwowską — czyli odmówił jej prawa do istnienia. Kościół greckokatolicki istniał odtąd już tylko w podziemiu…

Po aresztowaniu Nicetas przewieziony został do politycznego więzienia Łukianiwska w Kijowie. Przez 12 miesięcy był poddawany przesłuchiwaniom, połączonym z torturowaniem. W końcu stanął przed rosyjskim „sądem”, oskarżony o „zbrodnie przeciwko Rosji sowieckiej i partii komunistycznej”. Nie bronił się, przeciwnie: przyznawał, że całe życie służył Kościołowi greckokatolickiemu. Wojskowy trybunał w procesie trwającym od 29.v.1946 r. skazał go 3.vi.1946 r. na pięć lat niewolniczej pracy w obozach koncentracyjnych Gułagu — zorganizowanego systemu koncentracyjnych obozów niewolniczej pracy przymusowej na terenie Rosji.

Podobny los spotkał innych aresztowanych biskupów. Rosjanie wytoczyli im procesy pod zarzutem współpracy z niemiecką Geheime Staatspolizei (pl. tajna policja państwowa), czyli gestapo, oraz „obcym wywiadem” (w domyśle: Watykanem). Torturowani, więzieni w nieludzkich warunkach i zsyłani do obozów pracy, płacili ofiarą cierpienia i życia za wierność Chrystusowi i Kościołowi.

Uratował się tylko wspomniany bp Iwan Buczko (1891, Hermanów – 1974, Rzym), który po wyjeździe do Stanów Zjednoczonych już na tereny Ukrainy nie powrócił…

Po rozprawie ślad po Nicetasie zaginął. Przez dziesięć lat nic nie było wiadomo o jego losach. Przypuszczano, że został wywieziony na Syberię. Dopiero po śmierci Stalina w 1953 r. pierwsi więźniowie, którzy przeżyli, zaczęli wracać. I wówczas pojawiły się informacje o jego pobycie i śmierci w obozie koncentracyjnym k. Karagandy w Kazachstanie…

W końcu w 1958 r. rosyjskie władzy potwierdziły, że Nicetas rzeczywiście tam zginął, ok. 1.x.1949 r.…

Poza wskazaniem ataku serca jako przyczynie zgonu nie podano żadnych innych szczegółów.

W 1995 r. ujawniono dokumentację, pozyskaną nieoficjalnie, według której Nicetas miał był 5.vii.1946 r., a zatem w miesiąc po „procesie”, przewieziony do jednej z filii obozu koncentracyjnego Karłag w Kazachstanie, w wiosce Karadżar, ok. 50 km od Kara­gandy. Rok później, 14.x.1947 r., miał być przeniesiony do obozowego szpitala, znajdującego się ok. 20 km na północ od Karadżaru, w miejscu zwanym Stary Żartas, dziś już nieistniejącym (acz na amerykańskich zdjęciach satelitarnych widać jeszcze ślady baraków więziennych…)

Tam też, w Starym Żartasie — albo w samym obozie w Karadżarze — miał odejść do Pana…

Miało się to stać 28.ix.1949 r.…

Pochowany został zapewne na cmentarzu obozowym w pobliżu wioski Karadżar. Cmentarz ów już dziś nie istnieje, ale położony był prawdopodobnie w miejscu, gdzie dziś prowadzona jest hodowla trzody chlewnej…

Beatyfikowany został 27.vi.2001 r., przez św. Jana Pawła II (1920, Wadowice – 2005, Watykan), na hipodromie we Lwowie, w gronie 27 greckokatolickich męczenników totalitaryzmów. Wśród wyniesionych na ołtarze było też kilku innych biskupów, aresztowanych w 1945 przez Rosjan: Grzegorz Chomyszyn, Mikołaj Czarnecki, Jozafat Kocyłowski i Grzegorz Łakota.

25.ix.2001 r. św. Jan Paweł II, podczas pielgrzymki do Kazachstanu, mówił:

„Odbudować świątynię Pana: do tej misji zostaliście powołani i jej poświeciliście się. Myśli moje kierują się ku waszym wspólnotom, kiedyś rozproszonym i prześladowanym. Mam w duchu i w sercu niewypowiedziane próby tych, którzy cierpieli nie tylko z powodu fizycznego wygnania i więzienia, lecz także publicznie wyszydzeni i przemocy, ponieważ woleli nie wyrzekać się wiary.

Chcę tu przypomnieć między innymi […] błogosławionego biskupa Mykytę Budkę, zmarłego w gułagu Karadżar [oraz] biskupa Aleksandra Chirę (1897, Wilkiwce — 1983, Karaganda), przez ponad 20 lat wielkodusznego i umiłowanego pasterza Karagandy, który w swoim ostatnim liście napisał: ‘Powierzam moje ciało ziemi, mego ducha Panu, a moje serce daję Rzymowi. Tak, wraz z moim ostatnim tchnieniem pragnę wyznać całkowitą wierność namiestnikowi Chrystusa na ziemi’.

 […] Wspominam ich w tej Eucharystii, z wdzięcznością i miłością. Z ich cierpień w zjednoczeniu z krzyżem Chrystusa wytrysnęło nowe życie, waszej chrześcijańskiej wspólnoty”.

Tak się też stało w przypadku Nicetasa Budki, który zaiste powierzył „ciało ziemi, ducha Panu, a serce Rzymowi”…

Popatrzmy na krótki filmik o bł. Nicetasie Budka:

Posłuchajmy też dłuższej wypowiedzi o. Atanazego (ang. Athanasius) McVey (po angielsku) o bł. Nicetasie Budka:

Popatrzmy też na dwie etiudki o męczennikach ukraińskich:

Posłuchajmy też „Ave Maria” specjalnie napisane na wizytę Ojca św. na Ukrainie:

Popatrzmy też na film o lwowskiej wizycie Ojca św:

Pochylmy się nad homilią Ojca św. Jana Pawła II wygłoszoną 26.vi.2001 r. we Lwowie:

• wiara.pl

oraz homilią beatyfikacyjną Ojca św. Jana Pawła II wygłoszoną 27.vi.2001 r. we Lwowie:

• wiara.pl

Popatrzmy na mapę życia błogosławionego:

Opracowanie oparto na następujących źródłach:

polskich:

• Watykan
• Voxdomini
• Wikipedia.pl

angielskich:

• Annales Ecclesiae Ucrainae
• RISU
• Internet Encyclopedia of Ukraine
• Blessed Nykyta Budka
• University of Manitoba
• Wikipedia.en

ukraińskich:

• MIST online
• diasporiana.org.uk
• Catholic-Kazakhstan
• Wikipedia.uk

włoskich:

• Santi e Beati