ŚWIĘCI (bł. FRANCISZEK ROGACZEWSKI)

MATKA BOŻA CZĘSTOCHOWSKA: kościół św. Zygmunta, Słomczyn; źródło: zbiory własne

Rzymskokatolicka Parafia
pod wezwaniem św. Zygmunta
05-507 Słomczyn
ul. Wiślana 85
dekanat konstanciński
m. i gm. Konstancin-Jeziorna
powiat Piaseczno

św. ZYGMUNT: kościół św. Zygmunta, Słomczyn; źródło: zbiory własne

św. ZYGMUNT: XIX w., feretron, kościół św. Zygmunta, Słomczyn; źródło: zbiory własne

tutaj ⇐ 108 polskich męczenników niemieckiej okupacji podczas II wojny światowej

bł. FRANCISZEK KSAWERY ROGACZEWSKI
1892, Lipinki – ✟ 1940, Stutthof
męczennik

patron: Gdańska

wspomnienie: 11 stycznia

„Biała Księga” (martyrologium) duchowieństwa Polski ⇒ tutaj

wszyscy nasi święci ⇒ tutaj

Łącza do ilustracji (dzieł sztuki) związanych z błogosławionym:

Światło dzienne ujrzał pierwszy raz 23.xii.1892 r. w Lipinkach k. Świecia, w diecezji chełmińskiej, ówcześnie należących do tzw. niem. Provinz Westpreußen (pl. Prowincja Pomorze Gdańskie), części składowej niem. Königreich Preußen (pl. Królestwo Prus), kraju związkowego Cesarstwa Niemieckiego — czyli w zaborze pruskim.

Był najstarszym spośród ośmiorga (według niektórych źródeł dziesięciorga) dzieci rzeźnika Leonarda Stanisława (ur. 1860, Miradowo) i Anny z domu Laskowskiej (ur. 1873, Lubichowo – 1922).

Ochrzczony został, będąc jednocześnie przyjętym do Kościoła Powszechnego, trzy dni później, 26.xii.1892 r., w kościele parafialnym pw. św. Wawrzyńca (dziś także sanktuarium maryjne Matki Kościoła) w Płochocinie.

Gdy miał 2 lata rodzicie przeprowadzili się 20 km na północ, do Lubichowa. Tam spędził dzieciństwo i uczył się w szkole podstawowej.

Pierwszą szkołą średnią było Collegium Marianum w Pelplinie (ok. 10 km od Lubichowa), szkoła przykatedralna, „w latach niewoli narodowej [będąca], według powszechnie panującej opinii, najbardziej zasłużoną dla krzewienia polskości szkołą średnią na Pomorzu Gdańskim”^{por. strona Collegium Marianum}, do którego uczęszczał w latach 1905‑10. Potem uczył się w gimnazjum im. Mikołaja Kopernika w Chełmnie n. Wisłą, gdzie w 1913 r. złożył egzamin maturalny.

Zaraz potem do wstąpił do seminarium duchownego w Pelplinie. Studia filozoficzno–teologiczne i przygotowania do posługi kapłańskiej musiał przerywać ze względu na obowiązkową służbę wojskową w armii niemieckiej — wszak był to czas I wojny światowej a Pelplin znajdował się w obrębie zaboru pruskiego/niemieckiego — był sanitariuszem w szpitalach w Starogardzie Gdańskim, Kwidzynie i Olsztynie. Ale w końcu, jeszcze w czasie trwającej wojny, seminarium ukończył i 16.iii.1918 r. w Pelplinie przyjął święcenia kapłańskie z rąk ordynariusza swojej chełmińskiej diecezji, bpa Augustyna Rosentretera (1844, Obrowo k. Tucholi – 1926, Pelplin).

Po pierwszej Mszy św. prymicyjnej w lubichowskim kościele rozpoczął posługę kapłańską od Nowego Miasta Lubawskiego (parafia pw. św. Tomasza, wraz z sanktuarium Matki Bożej Łąkowskiej — lata 1918‑20). Do jego obowiązków należała opieka nad młodzieżą, dla której i wraz z którą założył m.in. Towarzystwo Młodzieży Katolickiej. Powstał też zespół piłkarski TMK, który później stał się zaczynem klubu sportowego KS Drwęca.

Posługa w Nowym Mieście Lubawskim zbiegła się z decydującymi o przyszłości Pomorza Gdańskiego wydarzeniami politycznymi. W xi.1918 r. klęską państw centralnych — Niemiec i Austro–Węgier — zakończyła się I wojna światowa. Po 120‑letniej niewoli odrodziło się państwo polskie, II Rzeczypospolita, o nieustalonych jeszcze granicach. 28.vi.1919 r. zwycięskie państwa Ententy — Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone — podpisały kończący wojnę traktat wersalski, którego ustalenia weszły w życie 10.i.1920 r. po jego ratyfikacji przez wszystkie strony. Jego mocą Polska miała uzyskać dostęp do morza i rzeczywiście miesiąc później — dokładnie 10.ii.1920 r. — nad Bałtyk dotarły oddziały polskiego wojska pod dowództwem gen. Józefa Hallera (1873, Jurczyce – 1960, Londyn) i dzień później dokonały symbolicznych zaślubin Polski z morzem.

Losy Gdańska — tak zresztą jak i wielu innych granic odrodzonej Rzeczypospolitej: Polska musiała wszak stoczyć zwycięską wojnę z Rosją, która uratowała nie tylko kraj, ale i Europę przed zalewem barbarzyńskich wschodnich hord — formanie rozstrzygnięte zostały we wspomnianym traktacie wersjalskim, ale praktyczne decyzje podjęto dopiero 1920 r. 10.i.1920 r., w dniu ratyfikacji traktatu, Gdańsk odłączony został od Niemiec. Miesiąc później, 9‑10.ii.1920 r., gdy nad Bałtyk dotarł gen. Haller, wojska niemieckie, wcielając w życie postanowienia traktatu o demilitaryzacji Gdańska, opuściły miasto. Dopiero jednak 15.xi.1920 r. — już po zwycięskiej bitwie warszawskiej 15.viii.1920 r., która zatrzymała rosyjski najazd na Polskę — Gdańsk uzyskał status Wolnego Miasta, z własną konstytucją, zatwierdzaną przez Ligę Narodów.

A w Wolnym Mieście Gdańsk, liczącym w latach 1920‑39 od 350 do 400 tys. mieszkańców Polacy stanowili tylko 3–15% obywateli…

Za zmianami politycznymi szły też zmiany struktury Kościoła. 21.iv.1922 r., po utworzeniu znajdującego się formalnie pod ochroną Ligi Narodów Wolnego Miasta Gdańsk, papież Pius XI (1857, Desio – 1939, Watykan) ustanowił w mieście administrację apostolską, zależną bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej, w skład której weszła część diecezji chełmińskiej, do której należał Franciszek, oraz diecezji warmińskiej (Żuławy Wiślane). Jej administratorem został były ordynariusz diecezji ryskiej, bp Edward Aleksander Władysław O'Rourke (1876, Basin – 1943, Rzym).

Trzy lata później, 30.xii.1925 r., Pius XI bullą łac. „Universa Christi fidelium cura” (pl. „Wszyscy wierni chrześcijanie dbają”) erygował diecezję gdańską, na czele z bpem O'Rourke (wcześniej, 28.x.1925 r., bullą „Vixdum Poloniae unitas” (pl. „Ledwie polska jedność”) Pius XI zreorganizował strukturę Kościoła Katolickiego w niepodległej Rzeczypospolitej).

I właśnie wówczas, w 1920 r., do Gdańska skierowany został, by służyć polskiej mniejszości, młody kapłan, Franciszek, wraz ze zmianami struktury kościelnej stając się — będąc inkardynowanym — kapłanem administracji apostolskiej Gdańska, a później diecezji gdańskiej. W latach 1920‑7 posługiwał, jako wikariusz, w parafii pw. Najświętszego Serca Jezusowego w Gdańsku–Wrzeszczu. Następnie w latach 1927‑8, również jako wikariusz, w kościele pw. św. Brygidy w Gdańsku — tam w ciągu roku przy jego udziale powstało ok. 30 stowarzyszeń kościelnych! Wikariuszem był też, w latach 1928‑30, w gdańskiej parafii pw. św. Józefa.

W międzyczasie był dwukrotnie katechetą — zastępczo — w Gimnazjum Polskiej Macierzy Szkolnej w Gdańsku (lata 1927 i 1930).

Dał się poznać jako człowiek czynu, pełen inicjatywy, obdarzony niezwykłymi zdolnościami organizacyjnymi…

31.i.1930 r. został powołany, przez swego ordynariusza, wspomnianego bpa Edwarda O'Rourke, rektorem — z tytułem proboszcza tytularnego — mającego powstać na skraju ówczesnego Gdańska, polskiego kościoła pw. Chrystusa Króla. Dzięki jego zaangażowaniu i wysiłkom, oraz wsparciu polskiego społeczeństwa Wolnego Miasta Gdańska, praca nad budową kościoła posuwała się w niezwykłym tempie. Do pracy przychodzili ochotniczo kolejarze, pocztowcy, urzędnicy, harcerze, młodzież gimnazjalna, każdy ze swoim narzędziem pracy. Prace murarskie prowadzono dniem i nocą, oświetlając teren budowy karbidówkami. Franciszek wyjeżdżał kilkukrotnie do różnych miast w Polsce z prośbą o wsparcie finansowe… I już 30.x.1932 r. kościół poświęcił bp O'Rourke…

Nie oznaczało to wszelako, że powstała jednocześnie polska parafia — gdańscy Niemcy byli jej zdecydowanie przeciwni — ale pierwszy krok w tym kierunku został poczyniony.

W 1936 r. nastąpiło poświęcenie dzwonów, które wydzwaniały pierwsze takty „Bogurodzicy”. Franciszek planował zbudowanie większego kościoła i przygotował w tym celu duży kamień węgielny. Kamień został wszelako skradziony przez Niemców i posłużył jako kamień węgielny do budowy schroniska młodzieżowego im. Pawła Beneke (niem. Paul Beneke Jugendherberge) na Biskupiej Górce, jednej z najbardziej prestiżowych inwestycji gdańskich z okresu Wolnego Miasta, firmowanej przez hitlerowców…

Był założycielem wielu stowarzyszeń o charakterze religijnym czy społeczno–politycznym, takich jak: Katolickie Stowarzyszenie Mężczyzn, Katolickie Stowarzyszenie Kobiet pw. św. Zyty, Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży (wszystkie w jakimś stopniu były zalążkiem późniejszej Akcji Katolickiej). Organizował orkiestrę i chóry kościelne o nazwie „Lutnia” bądź „Cecylia”. Aktywnie uczestniczył w pracach Towarzystwa Ludowego „Jedność” (założonego w 1884 r., którego celem było prowadzenie akcji oświatowej i patriotycznej wśród zamieszkujących Gdańsk Polaków), Towarzystwa Polek, Polskiej Macierzy Szkolnej (stowarzyszenie to utrzymywało na terenie Wolnego Miasta Gdańsk wiele ochronek podtrzymujących polskość wśród dzieci oraz prowadziło polskie gimnazjum — był członkiem jego zarządu i wiceprezesem, kilka ochronek osobiście poświęcał), Ligi Katolickiej, którą zresztą 25.xi.1924 r., wraz z grupą polskich księży, powołał i która w swoich szeregach skupiała polsk inteligencję wybrzeża (stała się zaczynem Akcji Katolickiej, powstałej w Gdańsku w 1930 r.), a także Gdańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki.

Był orędownikiem sprawy polskiej na terenach znajdujących się pod wpływami niemieckimi. Organizował polskie wystawy, działał w Zarządzie Gminy Polskiej, a od 1934 r. sprawował funkcję prezesa w Centralnym Komitecie Katolików Polaków Diecezji Gdańskiej. Ponadto był kapelanem przy biurze Polskich Kolei Państwowych i pracowników Poczty Polskiej Wolnego Miasta Gdańska. W czasie wyborów do Volkstagu, czyli parlamentu Wolnego Miasta Gdańska, agitował na rzecz polskich kandydatów…

W 1936 r. był także wizytatorem nauki religii w polskich szkołach prywatnych, kolportował polskie książki i polską prasę, wygłaszał referaty i odczyty. Organizował coroczne pielgrzymki Polaków na wzgórze św. Wojciecha. Wszak pierwsza znana wzmianka o Gdańsku pochodzi z jednego z „Żywotów Świętego Wojciecha” i opisuje Mszę św., którą św. Wojciech miał odprawić w 997 r. na Wzgórzu Wojciechowym. W ulotce pisał: „Pielgrzymka ta ma się przyczynić nie tylko do wzmocnienia wiary i ducha w społeczeństwie polskim, lecz także do zamanifestowania narodowości polskiej”…

Organizował też pielgrzymki do Wejherowa, Swarzewa, Częstochowy i wycieczki do Warszawy, Krakowa, Poznania, Lwowa czy Wilna…

Duszpasterstwo prowadził nawet na tzw. „berlinkach”, czyli barkach flisaków polskich, pouczając ich — w szczególności w okresie kolędowym — o zasadach życia katolickiego, rozdając prasę katolicką, etc.

Ta rozległa, polska działalność budziła niechęć, a niekiedy wręcz nienawiść, Niemców, szczególnie od 1933 r., gdy w Niemczech władzę objęła narodowo–socjalistyczna partia robotników NSDAP, która zaczęła aktywnie działać także na terenie Gdańska, by już w x.1937 r. doprowadzić do likwidacji bądź samorozwiązania wszystkich innych niemieckich partii politycznych na terenie Wolnego Miasta. W kartotekach policji Wolnego Miasta Gdańska odnotowano 102 polskie organizacje. Szef policji, Helmut Froböss, twierdził, że celem wszystkich tych organizacji jest „szerzenie idei polskiej” i „demonstracja polskości w Gdańsku”. Franciszek, który był założycielem wielu z nich niejednokrotnie spotykał się ze strony Niemców z szykanami…

Od 1934 r., jako prezes Centralnego Komitetu Katolików, prowadził starania o powołanie polskich parafii w Gdańsku. W tym celu czynił starania w Nuncjaturze Apostolskiej w Warszawie, a w 1935 r., podczas audiencji Prymasa Polski, Augusta kard. Hlonda (1881, Brzęczkowice – 1948, Warszawa) na Watykanie na ręce Piusa XI złożył specjalny memoriał w tej sprawie. Dwa lata później, w 1937 r., w Sekretariacie Stanu przedłożył, wraz z bpem O'Rourke i przy wsparciu Prymasa Hlonda, oficjalną prośbę o indult, czyli specjalne pozwolenie na powołanie personalnych parafii polskich w Wolnym Mieście Gdańsku…

I w 1937 r. bp O'Rourke uzyskał u papieża pozwolenie na otwarcie czterech takich parafii. 7.x.1937 r. podpisał dekrety o utworzeniu dwóch z nich. Jedną z nich miała być parafia związana z osobą Franciszka (przy kościele pw. Chrystusa Króla), a drugą z ks. Bronisławem Komorowskim (przy kościele św. Stanisława Biskupa we Wrzeszczu). Niemcy wpadli w szał. W wyniku interwencji Senatu Wolnego Miasta Gdańska, zdominowanego przez partię narodowo socjalistyczną NSDAP — „Rząd Gdański nie zamierza ścierpieć tego”, do bpa O'Rourke pisał prezydent Senatu Gdańska, niemiecki zbrodniarz, Artur Karol (niem. Arthur Karl) Greiser (1897, Środa Wlkp. – 1946, Poznań) — wspartej wściekłą kampanią prasową, bp O'Rourke niestety uległ i po kilku dniach zawiesił swoją decyzję… W 1938 r. O'Rourke zrezygnował z urzędu. Rok później zrezygnował także z obywatelstwa Wolnego Miasta Gdańska, przyjął obywatelstwo polskie i opuścił Wybrzeże…

Franciszek i ks. Komorowski próbowali uzyskać wsparcie w sprawie polskich parafii u nowego ordynariusza, bpa Karola Marii Antoniego Spletta (1898, Sopot – 1964, Düsseldorf). W memoriale pisali: „Wyrażamy nadzieję, że Wasza Ekscelencja, jako rodowity Gdańszczanin, tym więcej okaże bystre oko duszpasterskie i silną rękę dla naszych spraw […], a przez to jednocześnie przyczyni się do podtrzymania autorytetu ustępującego Arcypasterza i przez to samo zostanie pozycja nowego Arcypasterza wzmocniona i będzie przez nas wszystkich wdzięcznie popierana”, ale bp Splett nie reagował…

Były to już ostatnie lata trudnej, ale jakże owocnej posługi. 23.viii.1939 r., o czym oczywiście Franciszek nie wiedział, dwaj potężni sąsiedzi Rzeczpospolitej — Niemcy i Rosja — zawarli sławetne porozumienie, zwane od nazwisk sygnatariuszy — ministrów spraw zagranicznych obu państw — paktem Ribbentrop–Mołotow, które mocą jego tajnego protokołu dodatkowego ustaliło strefy wpływów obu zaborców i doprowadziło 1.ix.1939 r. do niemieckiego ataku na Polskę. Siedemnaście dni później — zgodnie z porozumieniem — Rzeczpospolitą od wschodu zaatakowali Rosjanie.

Bandycką przyjaźń Niemiec i Rosji formalnie przypieczętował tzw. „traktat o granicach i przyjaźni Rosja—Niemcy” i podpisany, wraz z innymi tajnymi aneksami, 28.ix.1939 r.

Nastąpił kolejny IV rozbiór Polski i rozpoczęła się II wojna światowa.

Polskie okolice Gdańska zaatakowane zostały jako jedne z pierwszych. 1.ix.1939 r., o 4⁴⁵ rano, Niemcy zaczęli bombardować — z pancernika „Schleswig–Holstein”, który kilka dni wcześniej wpłynął do Zatoki Gdańskiej — Wojskową Składnicę Tranzytową na polskiej eksklawie graniczącego z Wolnym Miastem Gdańsk półwyspu Westerplatte. Lotnictwo niemieckie natomiast zaatakowało Gdynię, Puck i Hel.

O świcie w Gdańsku rozpoczęły się aresztowania. Rozpoczynała się niem. Intelligenzaktion (pl. Akcja Inteligencja), niemiecki ludobójczy program eksterminacji polskich elit, głównie inteligencji, zaplanowany przez Niemców na okupowanych terenach ziem polskich, głównie mających być bezpośrednio włączonymi do III Rzeszy. W jej trakcie miano „zlikwidować” razem ok. 100,000 Polaków, połowę z nich w obozach koncentracyjnych, połowę zaś — od ix.1939 r. do iv.1940 r. — w zbiorowych egzekucjach.

Franciszek był jedną z pierwszych ofiar niemieckiej napaści. Owego 1.ix.1939 r. między 4⁰⁰ a 5⁰⁰ nad ranem ks. Franciszek, wraz ze swoim wikariuszem, ks. Alfonsem Muzalewskim (1908, Popowo Toruńskie – 1980, Łasina), został aresztowany i doprowadzony do budynku szkoły średniej dla dziewcząt, zwanego „Victoriaschule”. Niemcy urządzili w nim tymczasowe więzienie dla aresztowanych Polaków. Bito ich tam, maltretowano i poniewierano. Co najmniej jednego z nich zamordowano…

A Franciszek, nie bacząc na groźby, przez całą noc słuchał spowiedzi i udzielał uwięzionym Polakom absolucji Pocieszając przygnębionych dodawał: „Jak nas tu rozstrzelają, to zobaczymy się w niebie”…

Już następnego dnia, 2.ix.1939 r. — jeszcze broniła się polska placówka na Westerplatte! — Franciszek został wywieziony, w pierwszym transporcie, do nowo organizowanego i nowo budowanego obozu koncentracyjnego (niem. Konzentrationslager) KL Stutthof (początkowo określanego jako niem. Zivilgefangenenlager (pl. obóz dla jeńców cywilnych)) w niedalekiej — ok. 50 km od Gdańska — wiosce o tej samej nazwie.

Rozpoczynał się kolejny etap na jego drodze krzyżowej. Bity, maltretowany, zmuszany do najcięższych prac, nie załamał się. Przez trzy dni przetrzymywano go w bunkrze — w innych w tym czasie zamknięto księży Bernarda Antoniego Wieckiego (1884, Starogard Gdański – 1940, Stutthof) z parafii pw. św. Piotra i Pawła we Wocławach k. Gdańska, Bronisława Komorowskiego i Mariana Góreckiego — męczono i wszelkimi sposobami usiłowano wymusić zeznanie, że w kościele przechowywał broń, że przygotowywał obronę. W szczególności wyróżnił się strażnik SS‑Untersturmführer Otto Neubauer. Franciszek pozostał nieugięty i nie przyznał się.

Jak relacjonowali współwięźniowie, wszystkie te upokorzenia, razy, znęcanie się, znosił z zadziwiającym spokojem, cierpliwością, a nawet poddaniem. „[…] musiał pewnego dnia w obozie wykonać karne ćwiczenia na oczach całego obozu. Jakiemuś esesmanowi wydawało się, że ksiądz Rogaczewski mówi po polsku. Mówienie po polsku było wtedy w obozie zakazane. Esesman z miejsca kazał księdzu Rogaczewskiemu przeprowadzić karne ćwiczenia. Musiał biegać po całym obozie, padać, czołgać się, itd. Wykonywał te ćwiczenia może przez godzinę. Czynił to z wielką pogodą […]”^{ks. Alfons Muzalewski}.

Miał w sobie zadziwiającą siłę wiary i pokory, dzięki czemu podtrzymywał na duchu innych współwięźniów, słuchał potajemnie spowiedzi św.

I dodawał otuchy. W wieczór wigilijny 1939 r. m.in. z jego inspiracji polscy więźniowe śpiewali — co było zabronione — kolędy. Za karę musiał całe święta Bożego Narodzenia pracować, wyśmiewany i bity…

Przewidując swój los miał rzec współwięźniowi: „Wiesz, czuję że zginę. Powiedz moim ukochanym wiernym w parafii Chrystusa Króla, że chętnie oddaję swe życie Pro Christo et Patria [za Chrystusa i Ojczyznę]…”^{ks. Alfons Muzalewski}.

Ks. Alfons Muzalewski, wikariusz Franciszka, wspominał: „W pierwszej połowie stycznia 1940 r. […] na apelu wieczornym wywołano 18 działaczy gdańskich. […] Po wywołaniu ustawiono [ich] pod kuchnią. […] Nikomu […] nie wolno było do nich się zbliżyć. Potem wywieziono ich samochodem ciężarowym. Jak później dowiadywaliśmy się […] transport przybył do Nowego Portu. […] Pytaliśmy o nich następnego dnia po tym apelu szefa kuchni […] nazwiskiem Hahn. […] Na nasze pytanie zrobił ruch ręką oznaczający, że jest z nimi źle…”

W Nowym Porcie w Gdańsku Niemcy zorganizowali inny obóz, niem. Zivilgefangenenlager (pl. dla jeńców cywilnych) Neufahrwasser.

Czekała go już tylko ostatnia stacja drogi krzyżowej. 11.i.1940 r. wywieziony został z powrotem w kierunku obozu KL Stutthof, i tam, w lesie, w pobliżu obozu, w gronie 22 wybitnych przedstawicieli Polaków z Gdańska i okolic, w tym wspomnianego ks. Bernarda Antoniego Wieckiego i ks. Władysława Szymańskiego (1901, Domatówko – 1940, Stutthof) z Sopotu, został zamordowany. Jego ciało spadło do specjalnie w celu wykopanego dołu, który następnie Niemcy zakopali i zamaskowali…

Ktoś jednak zapamiętał miejsce zbrodni i 10‑16.v. 1979 r., po wielu latach, szczątki pomordowanych 11.i.1940 r. Polaków ekshumowano. Relikwie Franciszka pochowano w grobowcu rodziców w Lubichowie. Szczątki pozostałych zostały złożone w relikwiarzu Pomnika Walki i Męczeństwa na terenie muzeum utworzonego na miejscu obozu koncentracyjnego KL Stutthof.

Beatyfikował go św. Jan Paweł II (1920, Wadowice – 2005, Watykan), 13.vi.1999 r. w Warszawie, w grupie 108 błogosławionych męczenników II wojny światowej. Wraz z nim beatyfikowani zostali m.in. ks. Bronisław Komorowski i ks. Marian Górecki…

Modląc się do błogosławionego Franciszka Rogaczewskiego, prosząc o jego wsparcie, warto pochylić się nad jego życiorysem, przez który przewijały się osoby i postawy, o których w jakże pamiętnych słowach mówił św. Jan Paweł II w Krakowie, na Błoniach, 9.vi.1979 r., podczas swojej pierwszej pielgrzymki do Ojczyzny; postawy i czyny afirmacji Chrystusa i Jego roli w życiu człowieka i narodu, jak i postawy i akty odrzucenia, „powiedzenia Bogu: nie”^{por. Jan Paweł II}:

„[…] cały […] historyczny proces świadomości i wyborów człowieka — jakże bardzo związany jest z żywą tradycją jego własnego narodu, w której poprzez całe pokolenia odzywają się żywym echem słowa Chrystusa, świadectwo Ewangelii, kultura chrześcijańska, obyczaj zrodzony z wiary, nadziei i miłości. złowiek wybiera świadomie, z wewnętrzną wolnością — tu tradycja nie stanowi ograniczenia: jest skarbcem, jest duchowym zasobem, jest wielkim wspólnym dobrem, które potwierdza się każdym wyborem, każdym szlachetnym czynem, każdym autentycznie po chrześcijańsku przeżytym życiem.

Czy można odepchnąć to wszystko?
Czy można powiedzieć 'nie'?
Czy można odrzucić Chrystusa i wszystko to, co On wniósł w dzieje człowieka?

Oczywiście, że można. Człowiek jest wolny.

Człowiek może powiedzieć Bogu: nie. Człowiek może powiedzieć Chrystusowi: nie.

Ale — pytanie zasadnicze: czy wolno? I w imię czego 'wolno'?

Jaki argument rozumu, jaką wartość woli i serca można przedłożyć sobie samemu i bliźnim, i rodakom, i narodowi, ażeby odrzucić, ażeby powiedzieć 'nie' temu, czym wszyscy żyliśmy przez tysiąc lat?!

Temu, co stworzyło podstawę naszej tożsamości i zawsze ją stanowiło!?”

Pomódlmy się litanią do 108 błogosławionych męczenników: