Fotoreportaż dedykuję Pani Helenie Mrozińskiej c. Kazimierza Basińskiego ur. w Koźlu w 1925 r. Pani Helena zachowała wspaniałą pamięć, podzieliła się swoimi wspomnieniami. Opowiedziała losy Koźla, ale i bliskiej okolicy. To bezcenny dokument o tragedii wołyńskich wsi, dramat rozegrał się na jej oczach. Opiszę w największym skrócie tylko dwie jej opowieści. Opowieść pierwsza: Młynarz z Lipna wybudował sobie dom w Koźlu, nie wiadomo czy pomagał mu „diabeł” kręcić koło, ale dobrze mu się wiodło. Przyjmował wszystkich pod swój dach, tak przyjął i sowieckiego szpiega, rannego przed wojną pod Hutą Stepańską. Nie pytał się o nic, ten wyzdrowiał i poszedł. Niedługo przyszedł z Armią Czerwoną w mundurze majora NKWD, był rok 39. Na rozstanie napisał mu glejt, opatrzył też pieczęcią. Nie myślał młynarz że na coś mu się to przyda, nawet żonie nie mówił. Szybko go jednak wyjął, kiedy w lutym 40 roku zajechały pod dom sanie. Mieli się pakować na Sybir. NKWD — iści kiedy przeczytali pismo, wyszli na dwór, długo dyskutowali — bez słowa odjechali. Opuścili młyn kiedy przyszło zagrożenie banderowskie, przenieśli się do Koźla. Młynarz dla rozeznania sytuacji w Lipnie wysłał żonę. Pojmali ją znajomi Ukraińcy, a chrześniak, przywiązał jej włosy do sznurka i ciągał po wsi aż zmarła. Rozmawiałem też z jej córką, niedawno zmarła. Nazwiska nie podaję z powodu godności jaką zajmuje wnuk młynarza.

źródło: Żurek Stanisław, „75. rocznica ludobójstwa – grudzień 1943”; w: portal: Wołyń — internet: wolyn.org [dostępny: 2021.02.04]

źródło: „Szlakiem Wołyńskich Krzyży. Wokół Huty Stepańskiej z Januszem Horoszkiewiczem”; w: portal: ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski — internet: isakowicz.pl [dostępny: 2021.04.11]

Siemaszko et Siemaszko  […] wsi Lipna nie wymieniają. Jest Lipnik (3 kolonie), Lipniki (7 miejscowości), Lipno pow. Łuck (s. 623), Lipno pow. Sarny (s. 807). W żadnej z nich powyższego mordu nie wymieniają.

źródło: Żurek Stanisław, „75. rocznica ludobójstwa – grudzień 1943”; w: portal: Wołyń — internet: wolyn.org [dostępny: 2021.02.04]

źródło: Siemaszko Władysław, Siemaszko Ewa, „Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939 – 1945”, w: Warszawa 2000

Opowieść druga: „Fortunat Przybyszewski z synem Janem i zięciem pojechali uprawiać pole w Dolnej Dąbrowie k. Derażnego. Wcześniej już przeprowadzili się do Huty Stepańskiej z obawy przed wszechobecnymi mordami. Kiedy wracali leśną drogą, zięć z daleka rozpoznał znajomych Ukraińców, nie czekając zeskoczył z wozu i uciekł w krzaki. Fortunat nie miał jak uciekać, a może nie wierzył że znajomi mogą zrobić mu krzywdę, Jan został z tatą. Zięć słyszał strzał, pobiegł do Basińskiego, Ojca Heleny, krewnego w Koźlu. Na drugi dzień «Bałagany» NN, z Białego Pola, pojechali i przywieźli zamordowanych. Basiński zrobił w stodole proste trumny, załadowali je na wóz i powieźli do Huty Stepańskiej. Helena wtedy ostatni taż widziała swój dom, uciekli idąc za trumnami. Koźle zostało opuszczone przez Polaków, z rąk banderowskich zginęło łącznie około 10 osób. Ukraińcy spalili opuszczoną kolonię początkiem lipca, wcześniej rozkradli wszystko co mogli, rozbierali też domy. Nie siali, nie budowali, a zbierali, niewiele się jednak na tym dorobili”.

źródło: Żurek Stanisław, „75. rocznica ludobójstwa – grudzień 1943”; w: portal: Wołyń — internet: wolyn.org [dostępny: 2021.02.04]

źródło: „Szlakiem Wołyńskich Krzyży. Wokół Huty Stepańskiej z Januszem Horoszkiewiczem”; w: portal: ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski — internet: isakowicz.pl [dostępny: 2021.04.11]

Odnośnie kolonii Dolina Dąbrowa (Dolna Dąbrowa) pow. Kostopol W. i E. Siemaszko piszą na s. 212: „W kwietniu 1943 roku upowcy zamordowali Przybyszewskiego, który po wcześniejszej ucieczce powrócił do swego gospodarstwa” Dokumentują tylko tę jedną ofiarę. Na s. 623 podają, że w marcu 1943 w Koźlu podczas napadu upowcy spalili wiele zagród, nie piszą o ofiarach. W kwietniu zamordowany został Hieronim Janicki. Około 20 czerwca upowcy zamordowali 4 Polaków, byli to: Józef Chorążyczewski lat 35, Marceli Horoszkiewicz lat 39, Jan Horoszkiewicz lat 18 i Rozalia Przybyszewska lat 30. Pod koniec czerwca lub na początku lipca spalili 27 gospodarstw.

źródło: Żurek Stanisław, „75. rocznica ludobójstwa – grudzień 1943”; w: portal: Wołyń — internet: wolyn.org [dostępny: 2021.02.04]

źródło: Siemaszko Władysław, Siemaszko Ewa, „Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939 – 1945”, w: Warszawa 2000

Ukraińcy zamordowali Hieronima Janickiego.

źródło: Żurek Stanisław, „75 rocznica ludobójstwa – kwiecień 1943”; w: portal: Wołyń — internet: btx.home.pl [dostępny: 2021.02.04]

Ukraińcy zamordowali 4 Polaków.

źródło: Żurek Stanisław, „Kalendarium ludobójstwa – rok 1943 czerwiec oraz I półrocze”; w: portal: Wołyń — internet: wolyn.org [dostępny: 2021.02.04]