poprzedni

Kalwaria Pakoska
1628 r.

KALWARIE RZECZYPOSPOLITEJ
(pełna lista: TUTAJ)

KALWARIA ŻMUDZKA

Kalwaria Żmudzka, Litwa

Data powstania: 1637 r.

następny

Kalwaria Wejherowska
1649 r.

Łącza do zdjęć fragmentów opisywanej Kalwarii:

Niedaleko, ok. 25 km, Telsz w rejonie Płungiany, w miejscu zwanym Gordy (zna­nym już w 1253 r.), znajduje się słynne sanktuarium Kalwarii Żmudzkiej, cieszą­ce się ogromną popularnością wśród wiernych nie tylko na Żmudzi, gdzie jest głównym centrum pielgrzymkowym, ale na Litwie i poza jej granicami.

Sławę sanktuarium przyniosła pierwsza w Wielkim Księstwie Litewskim i Księstwie Żmu­dzkim Kalwaria. Od niej wzięło też nazwę miasteczko założone przy sanktuarium, nazwane (po latach, bo przez pewien czas zwano je Nową Jerozolimą, a potem po prostu Kalwarią) Kalwarią Żmudzką, lokowane - czyli organizacyjno-prawnie ustanowione - w 1642 r.

Pomysł ufundowania Kalwarii pojawił się najpewniej, gdy miejscowy ordynariusz żmudzki, Jerzy Tyszkiewicz (1596, Wisztyniec - 1656, Domnowo), lub ktoś z jego najbliższego otoczenia, zauważył niezwykłe podobieństwo Gord - wchodzących w skład żmudzkich łac. bona mensae episcopalis (pl. biskupich dóbr kościelnych) - do topografii Jerozolimy. I wówczas, w 1637 r., bp Tyszkiewicz przekazał tamtejszy kościół pw. św. Jana Chrzciciela, zbudowany w 1619 r., który trzy lata później stał się kościołem nowo-erygowanej parafii, dominikanom - czyli Zakonowi Kaznodziejskiemu (łac. Ordo Prædicatorum - OP), i ufundował im klasztor.

Kalwaria, w zamierzeniu biskupa, miała przyczynić się do zaktywizowania życia religijnego jego diecezjan i popularyzacji kultu męki Pańskiej.

Rok później, w oktawie święta Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (15.viii), w Gordach pojawiła się specjalna komisja pod przewodnictwem dwóch zakonników Towarzystwa Jezusowego (łac. Societas Iesu - SI), czyli jezuitów: Benedykta (hiszp. Benito) de Soxo (1587, Baeza k. Grenady - 1658, Antwerpia), ówczesnego wicekanclerza Akademii i Uniwersytetu Wileńskiego Towarzystwa Jezusowego (łac. Academia et Universitas Vilnensis Societatis Jesu), założonego w 1579 r. w Wilnie przez króla Stefana Batorego (1533, Szilágysomlyó - 1586, Grodno) (dziś Uniwersytet Wileński), oraz Michała Ginkiewicza (1594, Żmudź - 1663/8), ówczesnego profesora teologii Akademii Wileńskiej (późniejszego rektora) i znanego kaznodziei, która potwierdziła świętość miejsca.

Wtedy też na gordyjskich ścieżkach ustawiono krzyże. Odpowiadały one miejscom przyszłych kaplic, które stanąć miały na okolicznych wzgórzach. Bezpośredni świadek ich ustawiania, Mikołaj Bardowski (ur. przed 1620), pisarz, poeta i filozof, w „Novae Hierusalem” (pl. „Nowa Jerozolima”), jednym z swoich utworów opublikowanych w 1643 r. w Wilnie, podaje, że pracom towarzyszyły „cudowne uzdrowienia”.

Potem nastąpiła trzyletnia przerwa w budowie Kalwarii spowodowana wyjazdem bpa Tyszkiewicza do Rzymu, gdzie dla przyszłych kaplic pozyskał od Urbana VIII (1568, Florencja - 1644, Rzym) przywileje, a także cząstkę Ziemi Świętej.

Tymczasem, pod nieobecność fundatora, dominikanie wybudowali nową świątynię pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, tak jak i poprzednio drewnianą, i ukończyli budowę klasztoru. Do dalszych prac związanych z powstawaniem Kalwarii przystąpiono jednak dopiero po powrocie bpa Tyszkiewicza na Żmudź.

Latem 1642 r. miała zatem miejsce uroczysta ceremonia odmierzania odległości między poszczególnym i kaplicami. Bp Tyszkiewicz obchodził, na kolanach!, wzgórza gordyjskie, sypiąc ziemię z jerozolimskich miejsc Pasji Chrystusa, pozyskaną od Urbana VIII, pod przyszłe kaplice, odmierzając jednocześnie odległości między nimi według wielkości uświęconych Męką Pańską, prawdopodobnie zgodnie z ustaleniami XVI-wiecznego holenderskiego teologa i pisarza katolickiego, ks. Krystiana Kruik z Adrichem (hol. Christian Kruik van Adrichem) (1533, Delft - 1585, Kolonia), autora „Theatrum Terrae Sanctae et Biblicarum Historiarum” (pl. „Teatr Ziemi Świętej i Wydarzeń Biblijnych”), dzieła, na podstawie którego wybudowano wiele z europejskich kalwarii.

7.ix.1642 r. wystawiono akt fundacyjny potwierdzający ostatecznie własność dominikanów oraz zakres ich obowiązków względem Kalwarii.

Rok później dominikanie sprowadzili do kalwaryjskiej świątyni obraz Najświętszej Mari Panny z Dzieciątkiem, który szybko zyskał sławę cudowności…

8.vi.1644 r. Urban VIII potwierdził formalnie nadane Kalwarii przywileje.

Przez Kalwarię Zmudzką przepływają dwie rzeki: płynąca na północ Wardawa (lit. Varduva) oraz Pagardenis - jej mały, prawostronny dopływ. Rzeźba okolicznego terenu to łagodne, raczej niskie wzniesienia. Same Gordy wyraźnie wyróżniają się na tym tle. Są tam wzgó­rza: św. Jana na wschodzie, Brzozowe na północy, Golgoty na północnym zachodzie oraz św. Heleny na południowym zachodzie, a także trzy wzniesienia znajdujące się po­środku miasteczka: Piwniczne, Szatria oraz Żwirowe.

Gdy w 1637 r. do Gord sprowadzeni zostali dominikanie, dominantą było wzgórze św. Jana, na którym stał drewniany kościół pw. św. Jana Chrzciciela. Zabudowania osady ulokowane były wzdłuż Wardawy i Pagardenis, rozszerzając się w kierunku południowym. Lewy brzeg, przez swoje nieregularne ukształtowanie, był niemal niezamieszkany.

I wówczas dominikanie wznieśli, na północ od wzgórza św. Jana, wspomnianą drewnianą świątynię wraz z klasztorem.

Wybudowali i postawili też dwadzieścia stacji Drogi Krzyżowej:

1. „Wieczernik”
2. „Pożegnanie z Matką”
3. „Modlitwa w Ogrójcu”
4. „Pojmanie”
5. „Cedron”
6. „Sąd Annasza”
7. „Sąd Kajfasza”
8. „Ciemnica”
9. „Sąd Piłata”
10. „Sąd Heroda”
11. „Ratusz, czyli ostateczny wyrok”
12. „Spotkanie z Matką”
13. „Św.Weronika”
14. „Brama miejska, czyli pierwszy upadek”
15. „Szymon Cyrenejczyk, czyli drugi upadek”
16. „Trzeci upadek”
17. „Odarcie z szat”
18. „Ukrzyżowanie”
19. „Grób”
20. „Odnalezienie Krzyża Świętego przez św. Helenę”

W Kalwarii Żmudzkiej odnajdujemy te same dominanty, co w Jerozolimie.

Pierwsze dwie stacje, „Wieczernik” i „Pożegnanie z Matką”, położone były na górze Syjon. Tak też usytowano je w Kalwarii Żmudzkiej. Syjon to ledwie wyróżniające się wzniesienia Piwniczne i Żwirowe, pośrodku sanktuarium.

Wzgórze św. Jana pełni rolę Góry Oliwnej, na którym umieszczono kolejne kaplice: „Modlitwy w Ogrójcu” oraz „Pojmania”.

Rzeka Cedron w Jerozolimie opływa Górę Oliwną od zachodu. Tradycja ludowa wymaga, by pątnicy przechodzili przez Cedron, ponieważ zgodnie z Ewangelią św. Jana miał ją prze­kroczyć, tuż przed zdradą Judasza, sam Chrystus.

Ewangelista pisze: „ […] Jezus wyszedł z uczniami swymi za potok Cedron. Był tam ogród, do którego wszedł On i Jego uczniowie. Także i Judasz, który Go wydał, znał to miejsce, bo Jezus i uczniowie Jego często się tam gromadzili…”^{J 18, 1-2}. Powrotną drogę, po aresztowaniu, dopowiada tradycja ludowa, pięknie ujęta w pieśni „Ojcze Boże wszechmogący”:

Prędko kniemu przyskoczyli,
O ziemię Go uderzyli;
Z głowy, z brody włosy rwali,
Opak mu ręce związali.

Związawszy Go tak okrutnie,
Wiedli Go do miasta chutnie;
Pchnęli Go w rzekę cedrową,
Unurzali Go i z głową.

Sami zdrajcy szli po moście,
Pana wiedli w rzekę proście.
Powalił się upadł w wodę,
Zbił sobie o kamień brodę.

W Kalwarii Żmudzkiej Górę Oliwną, czyli pełniące jego rolę wzgórze św. Jana, od zachodu opływa rzeka Wardawa. Była ona jednak prawdopodobnie za wartka i za głęboka. Płytki i spokojni strumyczek Pagardenis był pod tym względem praktyczniejszy. I to on stał się Cedronem, i to przy nim wzniesiono kaplicę „Cedron”…

Te trzy kaplice związane z Górą Oliwną to jedyne, które usytuowano na lewym brzegu Wardawy. Pozostałe szesnaście (jedna z nich zawierająca dwie stacje Drogi Krzy­żowej) znajduje się na brzegu prawym.

Następne dwie na szlaku pątniczym to kapliczki „Sądu Annasza” i „Sądu Kaj­fasza” (w tej ostatniej kapliczce znajduje się także stacja „Sądu Ciemnica”), umieszczone na wzgórzu Syjonu (obok m.in. kaplicy „Wieczernika”), czyli wzniesieniach Piwnicznym i Żwirowowym.

Górze Moria, czyli Wzniesieniu Świątynnemu w Jerozolimie, w Kalwarii Zmudzkiej odpowiada wzgórze Brzozowe z kaplicami: „Sąd Piłata” i „Ratusz”.

Nieco z tyłu, w kierunku zbliżonym do zachodniego, wybudowano kaplicę „Sąd Heroda”.

Golgota, tak jak w Jerozolimie, znajduje się w północno-zachodniej części sanktuarium. Tam znajduje się pozostałe osiem kaplic…

Na żmudzińskiej Drodze Krzyżowej - o długości ok. 7 km - sześć kaplic jest murowanych a trzynaście natomiast - drewnianych. Ich budowniczymi i dekoratorami byli lokalni rzemieślnicy i artyści. Wykonano je z materiału taniego i łatwo dostępnego - drewna i kamieni polnych. Ich piękno tkwi w prostocie i niezwykłej malowniczości położenia. Doskonale wtapiają się w otaczającą je przyrodę stając się jakby „immanentną częścią natury”. Pod tym względem szczególnie wyjątkowe są kaplice zbudowane z polnych kamieni.

Do sanktuarium wiernych przyciągała i przyciąga jeszcze jedna relikwia, a mianowicie przywieziona 4.vii.1649 r. z Lublina relikwia Krzyża Świętego. Pod względem rozmiarów jest to największa relikwia w krajach nadbałtyckich, gdyż ma ona 3.2 m długości i 0.6 m szerokości.

Centrum kalwaryjskie rozwinęło się dzięki posłudze oo. dominikanów, którzy w 1644 r. założyli przy nim szkołę. Wykształciła ona wielu znanych litewskich duchownych.

Napisali też pieśni i modlitwy - te poświęcone Matce Bożej dominikanin, o. Jerzy Kassa­kowski (lit. Jurgis Kasakauskas), zebrał w 1681 r. w pierwszym litewskim modlitewniku „Różaniec” - a także ustalili porządek nabożeństw w Kalwarii.

W latach 1781-1824 wybudowali, w miejscu wystawionej w 1750 r. trzeciej już, drew­nianej świątyni pw. Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny, barokowo-klasycystyczny kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny.

Swą posługę pełnili do czasów zaborów - Żmudź znalazła się w zaborze rosyjskim. W 1836, w ramach represji po powstaniu listopadowym lat 1830-1 (objęło ono także Żmudź), chcąc ograniczyć oddziaływanie sanktuarium, rosyjskie władze carskie, zamknęły szkołę prowadzoną przez dominikanów i zabroniły przyjmowania nowicjuszy. 6 lat później klasztor wraz z biblioteką spłonęły. Wprawdzie klasztor odbudowano, ale brak nowych zakonników spowodował, że w 1883 (1889) r., gdy pozosta­ło ich już tylko trzech, Rosjanie zamknęli klasztor, a opiekę nad sanktuarium przejęli księża diecezjalni.

W okresie międzywojennym Kalwaria Żmudzka wchodziła w skład państwa litewskiego. Wówczas, w 1927 r., biskup telszewski, Justyn (lit. Justinas) Staugaitis (1866, k. Szawle - 1943, Telsze), klasztorny kompleks przekazał Zgromadzeniu Księży Marianów Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny (łac. Congregatio Clericorum Marianorum ab Immaculata Conceptionis Beatissimae Virginis Mariae - MIC), czyli marianom, którzy przekształcili go w jedną z „twierdz litewskiego ducha”.

Po II wojnie światowej okupacyjne władze rosyjskie usunęły marianów i zlikwidowały ich klasztor. Pozostawiły tylko świątynię zezwalając, by pełniła ona rolę świątyni diecezjalnej. W 1967 r. zmieniły nawet nazwę miasteczka z Kalwarii Żmudzkiej - na „Varduva” (dawną nazwę przywrócono dopiero w 1989 r., po odzyskaniu przez Litwę niepodległości) - a w posiadłości utworzyły kołchoz.

Przybywający pielgrzymi byli często represjonowani przez władze rosyjskie. Rosjanie zabronili przeprowadzania procesji i bicia w dzwony. Ograniczali dostęp pątników do miasta. Organizowali świeckie imprezy odbywające się właśnie w dniach największych odpustów. Kapłani, którzy pragnęli nawiedzić ścieżki kalwaryjskie, musieli starać się o specjalne przepustki. W 1962 r. próbowali nawet zamknąć Kalwarię, ale parafianie przez tygodnie zbierając się przy kościele zdołali ją obronić. W 1982 r. wielki odpust musiał zostać odwołany, w związku z otoczeniem Kalwarii przez rosyjską milicję i wojsko…

Mimo to sanktuarium zachowało swoją siłę duchową. Mimo to pątnicy nadal przybywali. Dzięki temu 6.v.1988 r., na prośbę ówczesnego biskupa diecezji telszańskiej, Antonie­go (lit. Antanas) Vaičiausa (1926, Geidučiai - 2008, Telsze), papież św. Jan Paweł II (1920, Wadowice - 2005, Watykan) mógł podnieść kościół sanktuaryjny (przebudowany w 1896 r., po kolejnym pożarze) do godności bazyliki mniejszej (łac. basilica minor).

Warto przypomnieć tu słowa św. Jana Pawła II, który rok wcześniej, 4.vi.1887 r., z okazji 600-lecia chrztu Litwy, pisał w liście apostolskim do biskupów litewskich:

„[Tu przywołuję] najbardziej wymowne akty będące wyrazem ‘wiary o wiele cenniejszej od zniszczalnego złota w tyglu’^{por 1 P 1, 7}. W pierwszym rzędzie przywołam wielowiekową i żarliwą pobożność wiernych do Męki Chrystusa, czego świadectwem są niezliczone krzyże ustawiane przy litewskich drogach, wizerunki cierpiącego Jezusa, a także niezwykle wymowne rys ludowej sztuki w postaci tzw. Kalwarii z ich stacjami Drogi Krzyżowej - wyrazy wiary, które nadały waszemu kraju określenie „kraju krzyży”.

I jakże mógłbym nie wspomnieć tu […] wielką miłość ludu litewskiego do Matki Bożej? Niepokalana Dziewica, Matka Miłosierdzia jest szczególnie czczona w Ostrej Bramie w Litwie, a także w innych jakże często nawiedzanych sanktuariach w Szydłowie, Żmudzkiej Kalwarii, Krakinowie, Piwoszunach. Przez wieki, i dzisiaj, pielgrzymi ze wszystkich diecezji podążali ku tym ośrodkom i centrom wiary i pobożności, z żarliwością i jakże często olbrzymim wysiłkiem i poświęceniem. Powierzali siebie Tej, w której Ukrzyżowany Chrystus, w najwyższym akcie miłości, dał na Matkę i Pośredniczkę Wszelkich Łask”.

Ten sam papież w 2004 r. udzielił sanktuarium w Kalwarii Żmudzkiej prawa do udzielania odpustu zupełnego nawiedzającym sanktuarium. Dozwolił też na koronację cudownego obrazu Najświętszej Mari Panny z Dzieciątkiem, znajdującego się w sanktuarium. Nie dane mu było aliści doczekać tej uroczystości. Uczynił to jego następca, Bene­dykt XVI (ur. 1927, Marktl), który 23.vi.2006 r. poświęcił papieskie korony. Uroczystość koronacji „Królowej Rodzin Chrześcijańskich” miała miejsce 8.x.2006 r.

Od 1772 r. największe uroczystości w Żmudzkiej Kalwarii odbywają się od 8 do 12 lip­ca i zawsze gromadzą kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Przez cały rok natomiast rozwijane są różne formy pobożnościowe, przyciągające tysiące wiernych - szczególnie drugiego dnia każdego miesiąca, gdy obchodzone są odpusty Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny.

Popatrzmy na parę filmików z Kalwarią Żmudzką w tle (po litewsku):

• Kalwaria Żmudzka - etiudka
  
• Odpust w 1985 r.
  
• Przelot nad Kalwarią Żmudzką
  
• Kalwaria Żmudzka - etiudka
  

Pochylmy się nad słowami Ojca św. Jana Pawła II z listu do biskupów litewskich, z okazji 600-lecia chrztu Litwy (4.vi.1887 r.) (po angielsku):

• Watykan

Adres:

Žemaičių Kalvarijos Šventovė
Vienuolyno g. 1A
90443 Žemaičių Kalvarijos mstl.
Žemaičių Kalvarijos sen.
Plungės r.
Kodas 300132357
Litwa

Mapa dojazdu:

Opracowanie oparto na następujących źródłach:

polskich:

• Kalwaria Żmudzka
• Kalwaria Żmudzka - zapomniana fundacja
• Tygodnik Wileńszczyzny
• Muzyka Kalwarii
• Rzeczpospolita Wirtualna
• Dziennik Polski
• Wikipedia.pl

litewskich:

• Žemaičių Kalvarija
• Lietuvos Vienuolynai
• Wikipedia.lt