Rzymskokatolicka Parafia
pod wezwaniem św. Zygmunta
05-507 Słomczyn
ul. Wiślana 85
dekanat konstanciński
m. i gm. Konstancin-Jeziorna
powiat Piaseczno
poprzedni
następny
Kalwaria Żmudzka
1637 r.
Łącza do zdjęć fragmentów opisywanej Kalwarii:
Na pomysł utworzenia Nowej Jerozolimy w Pakości - miasteczku w historycznej krainie Kujaw, które prawa miejskie na prawie magdeburskim otrzymało 9.ii.1359 r. - wpadł na początku XVII w. miejscowy proboszcz, ksiądz Wojciech (Albert, Adalbert, Woyciech) Kęsicki (zm. 1647, Pakość).
W Pakości istniała wówczas parafia pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny, z drewnianym kościołem, pokrytym paloną dachówką, pod tym samym wezwaniem, wybudowanym przy miejskim ryunku ok. 1521 r. Nie był to aliści pierwszy kościół w Pakości. Ten, pw. św. Jakuba Apostoła, powstał w pierwszej połowie XIII w. Po wybudowaniu świątyni pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i przejęciu przezeń roli kościoła parafialnego kościół pw. św. Jakuba nie od razu został rozebrany i jeszcze przez parę stuleci spełniał role sakralne. Jego upadek rozpoczął się dopiero w 1564 r., gdy przejęli go heretyccy Bracia czescy. Gdy ponad 30 lat później, w 1598 r. znów przejęli go katolicy, był bardzo zniszczony. I niszczał dalej. W 1727 r. „nie miał już drzwi i okien, bydło […] wchodziło swobodnie do kościoła”. Spalił się w 1766 r.…
Bracia czescy w latach 1564-1591 przejęli zresztą również i kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Ale na początku XVII w, za czasów proboszcza Wojciecha Kęcickiego, należał już znów do katolików.
Kęcicki, przedstawiony w kronice klasztornej jako „gorliwy duszpasterz”, w celu umocnienia pobożności wiernych, ożywienia i rozwinięcia kultu Ukrzyżowanego - co w czasach reformacji, zmagań na przykład z heretyckimi Braćmi czeskimi, było niezmiernie istotne - w 1628 r. wyznaczył ścieżki odwzorowujące szlaki jerozolimskie a drewnianymi krzyżami oznaczył miejsca poszczególnych stacji.
Opierał się na znanym dziele XVI-wiecznego holenderskiego teologa i pisarza katolickiego, ks. Krystiana Kruik z Adrichem (hol. Christian Kruik van Adrichem) (1533, Delft - 1585, Kolonia), autora „Theatrum Terrae Sanctae et Biblicarum Historiarum” (pl. „Teatr Ziemi Świętej i Wydarzeń Biblijnych”), dzieła, na podstawie którego wybudowano wiele z europejskich kalwarii.
Wiosną 1628 r. na miejscu przyszłej Kalwarii odprawił pierwsze nabożeństwo.
Tereny pod budowę Kalwarii ofiarowało miasto, znajdujące się w posiadaniu rodziny Działyńskich, najpierw Michała Działyńskiego (ok. 1594 - po 1932), jego brata Pawła Jana Działyńskiego (ok. 1594 - 1643, Bratian) a potem Zygmunta Działyńskiego (1618 - 1685), wojewody brzeskokujawskiego i kaliskiego (który w 1660 r. odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej). To oni, przekonani przez ks. Kęsickiego, zapewnili odpowiednie źródła finansowania dla powstającej Kalwarii…
Kościół natomiast potwierdził fundację 5.iii.1631 r., pismem arcybiskupa gnieźnieńskiego i Prymasa Polski, Jana Wężyka (1575, Wężykowa Wola - 1638, Łowicz), który rok później, po śmierci króla Zygmunta III Wazy (1566, Gripsholm - 1632, Warszawa), miał zostać interrexem, czyli najwyższym dostojnikiem państwowym w czasie bezkrólewia. W ten sposób fundacja Kalwarii Pakoskiej stała się drugą, po Kalwarii Zebrzydowskiej, fundacją kalwarii na terenach Rzeczypospolitej.
W tym samym roku, 22.xii.1631 r., do Pakości przybyli franciszkanie-reformaci - czyli gałąź Zakonu Braci Mniejszych (łac. Ordo Fratrum Minorum - OFM), i.e. franciszkanów - z wielkopolskiej kustodii św. Antoniego (do rangi prowincji podniesionej parę lat później, w 1639 r.), obejmując początkowo tylko opiekę, ale nie zarząd, nad nowo-powstałą Kalwarią i krzewieniem kultu Ukrzyżowanego. Na zbudowanie kościoła i klasztoru otrzymali od rodziny Działyńskich - a precyzyjnie od ks. Kaspra Działyńskiego (1597, Prusy - 1646, Lubawa), byłego rektora Uniwersytetu w Padwie, ówczesnego dziekana włocławskiego i posła na sejm, późniejszego biskupa chełmińskiego - plac i stary, powstały prawdopodobnie w połowie XIV w., zamek obronny, gdzie owego 22.xii.1631 r. wbili w ziemię krzyż na znak objęcia obszaru przez sługi Pańskie…
Klasztor pakoski był dwunastą fundacją franciszkanów-reformatów w Polsce.
Odtąd równolegle więc zaczęła powstawać Kalwaria oraz budowane na fundamentach zamku Działyńskich klasztor i kościół franciszkański pw. św. Bonawentury. Kościół budowano przez 5 lat, a 2.viii.1637 r. konsekrował go ówczesny sufragan gnieźnieński, bp Andrzej Gembicki (1594 - 1654, Janów Podlaski)…
13.x.1647 r. franciszkanie przejęli formalnie zarządzanie Kalwarią, a ks. Kęsicki, który zmarł rok później, przekazał im, za zgodą swego biskupa, ordynariusza gnieźnieńskiego i Prymasa Polski, Macieja Łubieńskiego (1572, Łubna - 1652, Łowicz) klucze, przywileje i formalne jurysdykcje.
Pierwsze kaplice - z drewna, niektóre murowane, zaczęły powstawać przed 1647 r., jeszcze przed śmiercią ks. Kęsickiego. Kolejne były wznoszone systematycznie w następnych latach i dziesięcioleciach. Działo się tak mimo sprzeciwu części duchowieństwa diecezjalnego wobec franciszkanów - diecezja przejęła nawet w latach 1658-60 zarząd nad Kalwarią - konflikt, który jednakże został zajednany).
Budowa Kalwarii, w swym głównym kształcie trwająca prawie 60 lat, przerywana była kilkakrotnie. Zagroził jej najazd wojsk szwedzkich podczas „potopu szwedzkiego” w 1655 r. Barbarzyńcy z północy sprofanowali już wzniesione kaplice, zniszczyli drzwi i pocięli niektóre obrazy…
Zagroziły też epidemie i zarazy, doświadczające całą XVII wieczną Europę, które wręcz dziesiątkowały wsie i miasta. Pakość doświadczyła ich w 1656 r. (podczas epidemii dżumy, tyfusu plamistego i czarnej ospy na terenach Rzeczpospolitej w latach 1652-63), 1677 r (podczas plagi lat 1677-80, która objęła głównie Małopolskę) oraz w 1708 r., gdy uległ jej ówczesny proboszcz pakoski…
Kaplicom groziły też, acz bardziej zagrażały świątyniom parafialnym Pakości, i pożary. I tak w 1684 r., podczas wielkiego pożaru miasta - spłonęło 55 gospodarstw, ratusz, probostwo z księgami metrykalnymi - częściowemu zniszczeniu uległa też świątynia parafialna pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Odbudowano ją i w 1695 r. została konsekrowana pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny (prawdopodobnie uczynił to sufragan gnieźnieński, bp Konstanty Józef Zieliński (1646, Rostków - 1709, Moskwa)). Kościół ten wszelako w XVIII w., w czasach nieustannych wojen toczonych przez sąsiadujące państwo pruskie i współpracujące z nim wojska rosyjskie - wojen toczonych na terenach Rzeczypospolitej, z ustawicznymi przemarszami obcych wojsk, w tym przez Pakość - ulegał powolnemu niszczeniu, wraz z coraz bardziej zubożałym miasteczkiem.
Pierwszą rzeczywistą próbą naprawy Rzeczyspospolitej była konfederacja barska, która rozpoczęła się po podpisaniu z Rosją przez sterroryzowany przez Rosjan sejm Rzeczypospolitej „Traktatu o wieczystej przyjaźni”, mocą którego Polska stawała się protektoratem rosyjskim. Gwarantem nienaruszalności granic i ustroju wewnętrznego Polski miała być … caryca Katarzyna II (1729, Szczecin - 1796, Petersburg). W obronie niepodległości Rzeczypospolitej wystąpiła wówczas zawiązana 29.ii.1768 r. w Barze konfederacja. Rozpoczęła się regularna wojna, o charakterze partyzanckim, w której wojska konfederackie stawiały czoło regularnym wojskom rosyjskim stacjonującym w Polsce. I to wówczas, 19.iii.1769 r., pod Pakością, w walkach z rosyjskimi wojskami poległo 97 konfederatów i zostało pochowanych w pobliżu kaplicy „Wniebowstąpienia”.
Jedną z konsekwencji porażki konfederacji barskiej - dla wielu pierwszego wielkiego powstania narodowego w Polsce - był I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 r. Pakość znalazła się pod butem pruskim. A najeźdźca już 1787 r. zażądał rozebrania chylącego się ku upadkowi kościoła parafialnego pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny.
Na jego miejsce w 1796 r. zaczęto stawiać czwartą już świątynię parafialną pw. św. Jakuba, która jednakże już rok później, przed ukończeniem - postawiono już mury - spaliła się wraz z połową miasta…
I to wówczas w mieście pozbawionym kościoła parafialnego jego rolę przejął franciszkański kościół klasztorny pw. św. Bonawentury. Wcześniej, w latach 1763-9, tuż przed I rozbiorem, został odnowiony i rozbudowany…
W Pakości istniały już wówczas inne - oprócz pełniącego rolę kościoła parafialnego kościoła klasztornego pw. św. Bonawentury - świątynie. Były to kościoły związane z Kalwarią…
Dwie z kaplic konsekrowane zostały bowiem jako kościoły. A mianowicie kaplicę „Ukrzyżowania” 14.ix.1691 r. sufragan gnieźnieński, bp Wojciech (łac. Albertus) Stawowski (1625, Gniezno - 1693, Gniezno), konsekrował jako kościół pw. Pana Jezusa Ukrzyżowanego i Matki Bożej Bolesnej, a w sto lat później, 5.vi.1797 r., kaplicę „Kajfasz - więzienie” konsekrował kolejny sufragan gnieźnieński, znany działacz społeczny, propagator nauki i oświaty, bp Michał Mateusz Kosmowski (1725, Slowikowo - 1804, Trzemeszno).
Kalwaria Pakoska to zespół 26 stacji pasyjnych, w tym dwa kościoły − klasztorny św. Bonawentury i „Ukrzyżowania”. Założenie topograficzne opiera się na zakładanej topografii miejsc świętych w Jerozolimie (usytuowanie ostatnich stacji Drogi Krzyżowej na wzniesieniu, w tym pakoskiej Golgoty na wzgórzu Ludkowskim, most na pakoskim Cedronie, którego rolę pełni rzeka Noteć, etc.).
Istniejące kaplice i stacje to (podane daty to daty powstania):
- „Wniebowstąpienie Pańskie” - po 1661 r. (pierwotna kaplica pod tym wezwaniem, powstała przed 1647 r. została zburzona, postawiono ją bowiem w niezgodnym z przekazami, jak osądzono, miejscu)
- „Ogród Oliwny” - przed 1647 r.
- „Judasz” - ok. 1647 r.
- „Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny” - ok. 1647 r.
- „Potok Cedron” - 1858 r. (wybudowana na miejscu dawnej, mocno zniszczonej kaplicy z XVII w.)
- „Brama Jerozolimska” - 1972 r. (odbudowana po zniszczeniu 3.ix.1939 r. starej kaplicy sprzed 1647 r.)
- „Annasz” - 1777 r.
- „Pożegnanie z Matką” - druga połowa XVII w.
- „Wieczernik” - ok. 1661 r.
- „Dom Kajfasza i więzienie” - lata 1661-71
- „Dwór Heroda” - 1678 r.
- „Dworzec Piłata” - 1670 r.
- „Włożenie Krzyża” - druga połowa XVII w.
- „Pierwszy upadek” - druga połowa XVII w.
- „Spotkanie z Matką” - po 1661 r.
- „Szymon z Cyreny” - druga połowa XVII w.
- „św. Weronika” - przełom XVII i XVIII w.
- „Drugi upadek” - 1661 r.
- „Płaczące niewiasty” - druga połowa XVII w.
- „Trzeci upadek” - druga połowa XVII w.
- „Obnażenie z szat” - druga połowa XVII w.
- „Przybicie do Krzyża” - druga połowa XVIII w.
- „Ukrzyżowanie” - lata 1661-91
- „Zdjęcie z Krzyża” - po 1661 r.
- „Grób Pański” - przed 1647 r.
- „Kościół św. Bonawentury”
Kalwaria od początku stała się centrum pątniczym. Przyczyniły się do tego m.in. nadawne jej i pątnikom ją nawiedzającym liczne odpusty. Szczególną rolę odegrały odpusty nadane w 1678 r. przez papieża bł. Innocentego XI (1611, Como - 1689, Rzym).
Znaczenie Kalwarii Pakoskiej wzrosło po 1671 r. gdy sprowadzono do niej relikwie drzewa Krzyża Świętego - ofiarodawcą był wojewoda malborski, Stanisław Działyński (ok. 1626 - 1677, Grudziądz), a złoty relikwiarz w kształcie krzyża ofiarował ówczesny wojewoda brzeskokujawski, wspomniany Zygmunt Działyński, z żoną Katarzyną - dziś zawierają one największą cząstkę relikwii Krzyża Świętego w Polsce. Ich kult potwierdził uroczyście 12.ix.1671 r., wnosząc je uroczyście do kościoła parafialnego pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, były wikariusz generalny archidiecezji gnieźnieńskiej i ówczesny sufragan diecezji kijowsko-czernihowskiej, bp Stanisław Giannotti (ok. 1613 - 1673).
W XVIII w. największe uroczystości odpustowe Kalwarii gromadziły ponad 20 tys. pątników. Za sobą pozostawiali, w podzięce za pozyskane łaski, liczne wota…
Wielką cezurą w historii Pakoskiej Drogi Krzyżowej był I rozbiór Polski w 1772 r.
Zabór pruski nie oznaczał tylko represji wobec parafii. Jego ofiarą - w całych Prusiech - stały się w szczególności klasztory katolickie, w tym franciszkański klasztor w Pakości. Rozpoczęło się od reskryptów z 1773 r. wprowadzających kontrolę nad przyjmowanymi nowicjuszami oraz wyborem przeorów i opatów. 5.x.1808 r. kontrolę nad nowicjuszami zamieniono na zakaz ich przyjmowania i nakazano przedstawianie co trzy miesiące aktualnego wykazu członków. Następnie 30.x.1810 r. Prusacy wydali dekret sekularyzacyjny, mocą którego zaczęto zakonom odbierać - rabować - jego majątek. 9.viii.1815 r. zalecono zakonom „samorozwiązanie”. W ten sposób do 1832 r. likwidacji uległo 14 z 16 klasztorów franciszkańskich.
Jako jeden z ostatnich zamknięty został klasztor pakoski. Dekret zaborcy nosi datę 25.xii.1832 r. W klasztorze przebywało wówczas już tylko trzech franciszkanów…
Franciszkanie jeszcze przez 5 lat zarządzali jednak Kalwarią, by wreszcie w 1838 r. oddać ją pod zarząd lokalnego proboszcza (parafia funkcjonowała wówczas - i funkcjonuje do dziś - w oparciu o kościół klasztorny pw. św. Bonawentury). Ostatni dwaj zakonnicy, gwardian o. Nepomucen Zdybaliński (zm. 1849, Strzelno) oraz kaznodzieja o. Florentyn Okolewski, Pakość opuścili 10.v.1840 r. i udali się do Strzelna, gdzie znajdował się opuszczony w 1837 r. w wyniku kasacji i pruskiej grabieży klasztor sióstr norbertanek i gdzie zmarli.
W dniach 1-5.v.1841 r. Kalwaria gościła arcybiskupa gnieźnieńskiego, Prymasa Polski, Marcina Dunina Sulgostowskiego (1774, Wał - 1842, Poznań), który w tym miejscu dziękował za uwolnienie z więzienia. Za wydanie dekretów nakazujących udzielanie sakramentu małżeństwa tylko tym parom mieszanym (katolicko-protestanckim), które złożą deklarację wychowania dzieci, bez względu na ich płeć, w wierze katolickiej, co było niezgodne z prawem pruskim, został w x.1939 r. aresztowany przez zaborcę. Przetrzymywano go w twierdzy w Kołobrzegu. Zwolniono w viii.1840 r. W Kalwarii w dziękczynnych modlitwach towarzyszyło mu ponad 30,000 pielgrzymów…
16.ix.1864 r., po upadku powstania styczniowego i nadejściu informacji o straceniu 5.viii.1864 r. ostatniego dyktatora powstania, Romualda Traugutta (1826, Szostaków - 1864, Warszawa), kilkaset osób wyruszyło z Pakości z pielgrzymką błagalną do po-karmelitańskiego klasztoru i sanktuarium, z malowaną Kalwarią, w Kcyni (ok. 50 km od Pakości). Mimo że za Pakością rozproszeni zostali przez oddziały pruskie, wielu udało się do Kcyni dotrzeć. Gdy po paru dniach wrócili odprawiono w Kalwarii, z udziałem tysięcznych rzesz, nieszpory, po czym w uroczystej procesji, wśród śpiewów religijnych i patriotycznych, udano się do kościoła pw. św. Bonawentury…
Na szczęście represje pruskie tym razem nie były zbyt uciążliwe…
Tysiące pielgrzymów ponownie pojawiło się w Pakości w 1883 r., w 200-setną rocznicę zwycięskiej bitwy pod Wiedniem 12.ix.1683 r., gdy w kościele po-klasztornym odsłonięto okolicznościową tablicę pamiątkową…
Stan materialny kaplic pogarszał się jednak. Poważne prace renowacyjne podjęto jednak dopiero za czasów odnowionej Rzeczypospolitej, dzięki ofiarności zwykłych parafian. Dzięki nim jubileusz trzechsetnej rocznicy fundacji kalwaryjskiej w 1928 r. celebrowano już w odnowionej Kalwarii.
1.ix.1931 r. do Pakości powrócili franciszkanie. Tegoż dnia Prymas Polski, August kard. Hlond (1881, Brzęczkowice - 1948, Warszawa), wydał dekret przyznający im z powrotem zarząd nad Kalwarią (acz nie nad klasztorem i kościołem pw. św. Bonawentury, które pozostały w strukturach i zarządzie diecezji). Praktycznie przekazanie Kalwarii - Traditio Calvariae - miało miejsce 20.xi.1932 r.
Po agresji niemieckiej na Polskę 1.ix.1939 r. wycofujące się z Pakości przed nacierającymi Niemcami wojska polskie wysadziły dwa dni później most na rzece Noteć. Wraz z nim zniszczeniu uległa jedna z kaplic Kalwarii, „Brama Jerozolimska”, odbudowana dopiero w 1972 r.
W czasie II wojny światowej, po rozpoczęciu niemieckiej okupacji, Pakość znalazła się w tzw. niem. Reichsgau Wartheland (pl. Okręgu Rzeszy Kraj Warty) - administracyjnym regionie utworzonym przez Niemców, bezpośrednio przyłączonym do Niemiec. Polacy traktowani byli w nim jako osoby drugiej kategorii. Prawie 90% kapłanów wywieziono do niem. Konzentrationslager (pl. obóz koncentracyjny) KL Dachau, gdzie setki z nich Niemcy zamordowali.
Podobny był i los Pakości. 8.x.1941 r., w ramach kolejnej fazy aresztowań duchowieństwa wielkopolskiego, aresztowany został gwardian pakoski, o. Ireneusz Czesław Tyma (1905, Małe Siekierki - 1974), i wywieziony do Dachau. Kalwaria pozostała bez opiekunów. Mniejsze kaplice stały się miejscem zabaw dla dzieci niemieckich, większe zaś, zostały zamienione na magazyny. Jedynie kaplica „Grób Pański” zachowała sakralny charakter i przy niej gromadzili się wierni na śpiew i modlitwę w języku polskim.
Z wojnami związana jest też jedna z legend Kujawskiej Kalwarii. A mianowicie w kaplicy „Domu Kajfasza i więzienia”, za kratą znajduje się barokowa rzeźba uwięzionego Chrystusa. Ongiś miał być On skuty srebrnym łańcuchem, ale ktoś miał go ukraść. Podczas rabunku, by łańcuch zerwać, złodziej musiał odrąbąć Jezusowi prawą dłoń. Złoczyńcę nie wykryto ale parafianie podejrzewali, kto mógł owego świętokradztwa dokonać. Podanie głosi, iż po wybuchu wojny ów człowiek powołany miał być do wojska i wówczas miał go trafić jakiś odłamek. Oderwał mu prawą dłoń…
Po zakończeniu działań wojennych franciszkanie kontynuowali trud opieki nad Kalwarią. 8.vi.1971 r., listem Kurii Metropolitalnej w Gnieźnie pod przewodnictwem Prymasa Polski, Stefana kard. Wyszyńskiego (1901, Zuzela - 1981, Warszawa), przejęli od diecezji kościół i klasztor pw. św. Bonawentury, a 23.iv.1980 r. powierzone im zostało także duszpasterstwo parafialne w Pakości.
W 2000 r. Kujawska Jerozolima ustanowiona została, dekretem ordynariusza gnieźnieńskiego i późniejszego Prymasa Polski, Henryka abpa Muszyńskiego (ur. 1933, Kościerzyna), sanktuarium.
W 2012 r. do Pakości sprowadzono też relikwie św. Jana Pawła II (1920, Wadowice - 2005, Warszawa).
Najważniejsze uroczystości w Pakoskiej Kalwarii obchodzone są corocznie w nocy z Wielkiego Czwartku, po Mszy św. Wieczerzy Pańskiej, na Wielki Piątek. Ponadto pielgrzymi tłumnie przybywają na uroczystości Odnalezienia i Podwyższenia Krzyża. Święto Podwyższenia Krzyża Świętego obchodzone jest corocznie w Kościele rzymskokatolickim 14.x. Obejmuje ono również wspomnienie Odnalezienia Krzyża Świętego, obchodzone dawniej 3.v, ale zniesione przez św. Jana XXIII (1881, Sotto il Monte - 1963, Watykan). W Pakości wszelko obchodzone są nadal oba święta, a główne uroczystości zaczynają się w wigilię niedzieli najbliższej daty uroczystości…
Popatrzmy na parę filmików o Kujawskiej Kalwarii lub z nią w tle::
- Kalwaria Pakoska - etiudka
- Kalwaria Pakoska - etiudka (po angielsku)
- „Pakość na starej fotografii”
Adres:
Kościół Kalwaryjski
ul. Barcińska 60
88-170 Pakość
Mapa dojazdu:
Opracowanie oparto na następujących źródłach:
polskich: